Santacara

Rodamos oitocentos quilómetros até a Navarra Media. Buscamos acougo nas súas achantadas terras e atopamos acollida en Santacara, unha vila de traspapelada historia que contabiliza pouco máis de mil veciños, tres bares, unha farmacia e unha sonada fábrica de repostaría. Campos de cebada, alfalfa e, na valga máis rica, gorentosas esparragueiras, videiras, amendoeiras e oliveiras. Fundada no século I a.C. como poboación romana co nome de Kara, logo foi cristianizada como Santacara. Unha torre medieval, demediada, que sobreleva con fachenda a súa ruína, vixía os seus horizontes. A ollada pérdese cara ás Bardenas, á chaira que arrodea a canle do río Aragón e ás vilas veciñas de Mélida, Traibuenas e Rada. Chegamos coa noite e nas rúas de Santacara manda o silencio e un ceo raso.

De gobernos e cidadáns

Retallos de papel que agardan toda a semana pola tregua sabatina para ser lidos. Entre tantos, un clarificador artigo de John Berger que publicou El País o mércores 5 de abril. En «Un muro y un bulldozer», o mestre dos modos de ver constrúe, cun xeito moi weberiano, unha triade de tipos-ideais de goberno: o Conservador, o Construtor e o Desmantelador.

Tipos de gobernos

O tipo dominante, segundo agudamente enxerga Berger, é o goberno desmantelador, tensionado pola deconstrución «da herencia social, económica e ética do pasado e, especialmente, de todos os mecanismos, asociacións e normas que expresan solidariedade». Os gobernos que ofrecen propostas de construción rarean e os gobernos conservadores, aínda numerosos, séguennos a ofrecer unha «defensa de institucións e costumes xa existentes, máis ou menos respectadas», afirmando «lealdades compartidas», pero sen achegar auténticas solucións ao problemas emerxentes que enfrontan os cidadáns.

Tipos de cidadáns

Entendo que os tipos-ideais de formas de gobernar sinaladas por Berger ben poderían ser relacionadas con cinco tipos, igualmente ideais, de cidadáns: os cidadáns inexistentes, os cidadáns pasivos, os cidadáns reactivos, os cidadáns resistentes e os cidadáns pro-activos, resultando así un cadro que nos permita definir tanto a substancia das políticas públicas como as capacidades da sociedade civil dun país para enfrontalas, reencamiñalas, impedilas ou reforzalas.

Inexistentes

A bolsa de cidadáns inexistentes identifica a importantes segmentos da poboación que, por ter insatisfeitas as súas necesidades básicas, non están en condicións de exercer os seus dereitos políticos. Gaña peso esta caste de cidadanía fanada polo desemprego, a nova e vella pobreza e as multiples formas de exclusión social por razóns de xénero, raza, etnia, relixión ou opcións sexuais; son cidadáns non visibilizados polos gobernantes e as súas políticas, permanentemente desatendidos nas súas demandas, sen voz e nunha boa parte dos casos sen voto, sen capacidades de incidencia política e presión social.

Pasivos

As causas xeradoras de cidadáns pasivos son numerosas e moi varidadas, desde a aceptación dos valores dominantes e o conformismo, até o adaptacionismo e a resignación social, erramos se cremos que a cidadanía pasiva é unicamente consecuencia da coerción e non do consenso e o convencimento. Os cidadáns pasivos son o substrato político dos gobernos conservadores e un apoio durminente daqueles gobernos desmanteladores que non amenacen as súas formas de vida e subsistencia. Nutren as filas os partidos de goberno con independencia das políticas que os seus dirixentes postulan e executan.

Resistentes

A cidadanía reactiva está nutrida por dúas grandes achegas: a dos cidadáns resistentes, que manteñen de modo, máis ou menos permanente, unha posición confrontativa coa orde gobernamental existente e as súas políticas, sexan estas conservadoras, construtivas ou desmanteladoras; sosteñen estratexias defensivas de dereitos e intereses e usan un amplo repertorio de instrumentos e formas de loita –desde partidos a sindicatos ou lobbies–, teñen desiguais capacidades de presión política, mediática e social; mobilizan ideas, teñen voz e exprésanse electoralmente con maior ou menor incidencia.

Reactivos

Existe unha segunda compoñente que suma forzas temporeiramente ás bolsas de resistencia, son os que propiamente deben ser catalogados como cidadáns reactivos, aqueles que fronte a determinadas situacións ou políticas ameazantes elixen a protesta, a mobilización e a oposición; ármanse de instrumentos de presións menos consistentes —plataformas, grupos de afectados...—, adoitan ser moi intensivos nas súas campañas esgotándose normalmente nun ciclo curto de denuncia-mobilización-negociación. Co desenlace positivo da súa protesta adoitan retornar ás filas dos cidadáns pasivos, coa súa derrota ou o entalamento das solucións ás súas demandas poden engrosar tanto as bolsas de resistencia como as filas dos cidadáns inexistentes se as políticas desmanteladoras foron quen de fender de vez todas as súas asociacións e normas solidarias.

Proactivos

Alén do antagonismo, hai grupos cidadáns con capacidade de previsión, iniciativa política e estratexias de alcance medio e de longo alcance que adiantan propostas para enfrontar necesidades sentidas e atender asemade demandas políticas, económicas ou socioculturais emerxentes. Adoitan xerar formas de mobilización de ideas, valores e intereses sob a forma de redes, discuten o existente e o que está por vir da man de gobernos desmanteladores e conservadores, e ás veces tamén dalgúns gobernos construtores. Son demandantes de políticas democráticas fondamente participativas, teñen habelencias sociais e recursos comunicacionais con capacidade para xerar «comunidades», virtuais e reais, son cualitativamente moi relevantes pero son pouco numerosos polo que adoitan a traballar en sintomía coas organización de resistencia máis abertas, menos enquistadas e máis receptivas as fórmulas de proposta + protesta e alternativas alternativas.

Unha difícil alquimia social

Estas categorías de cidadanía non sinalan compartimentos sociais estancos, inamobíbeis; prén a transferencia dos cidadáns dunhas categorías cara a outras, nunha boa parte dos casos, son debidas a procesos impulsados por gobernos conservadores ou desmanteladores máis que polos gobernos construtores. O tránsito desde a cidadanía inexistente a calquera outra forma de cidadanía é o máis dificultoso, pero que cidadáns de orde abandonen a súa pasividade e se afilien temporeiramente a políticas reactivas ou de resistencia é, pola contra, bastante máis común. A derrota de movementos reactivos como saben moi ben os gobernos desmanteladores engordan as camadas de cidadáns pasivos, e os proxectos de deconstrución económica e social extrema crean cidadáns inexistentes.

Os cidadáns proactivos favorecen a formación de gobernos construtores, pero non teño moi claro as posbilidades reais que ten un goberno construtor para xerar cidadáns proactivos. Mesmo entre os gobernantes construtores predominan aínda os que confian máis nos recursos da administración que nas capacidades autoorganizativas e proactivas da sociedade civil, de modo que non sempre favorecen o exercicio dunha democracia esixente, radical ou altamente participativa (adxetívese como se desexe) e si unha cooptación das redes sociais máis proactivas na xestión gobernamental.

Estes días pasados os produtores de leite iniciaron mobilización de presión fronte ás grandes multinacionais lácteas. A protesta perante o que se entenden como políticas de deconstrución do sector pode camiñar cara ao seu entalamento instalándose nunha loita reactiva e resistente. É a primeira vez que se produce unha gran mobilización desta caste coa presenza dun goberno –digamos– construtor na Xunta de Galicia, confiemos na habelencia e intelixencia dos novos gobernantes para ser quen de dialogar cos labregos resistentes, lograr deseñar e levar a bo fin políticas proactivas que enfronten os problemas presentes e aseguren a sustentabilidade económica e social dun dos sectores máis dinámicos da Galiza campesiña.

Tempos taxados

Despediuse un marzo maieante e estreouse un abril de días-non días. Xornadas na súa máis minguada expresión, sen tempo para case que nada, fóra dunha febre fabril de sobrados desalentos e esixencias. Días que empatan cos versos de Brecht: «Tan breve era o tempo / que entre a mañá e a noite / non había mediodía». Aínda así, nas súas firgoas, recuperei vencellos con activismos pasados, recibín unha encomenda dunha consultora esquecida e deixeime enlear nunha manda civil na que terei que gastar letras. Haberá que pedir tempo prestado ao soño para chegar vivo a un vindeiro maio que marceará.