León en España

Entre outros artefactos de militancias xuvenís recupero En España, o diario da viaxe que a finais de 1916 levou a León Trotski á fallida España da Restauración. A edición de Akal, de 1975, é a tradución da bitacora do revolucionario que fixo Andreu Nin en 1924. Unha peza política intelixente arroupada ademais cun estilo telegráfico, directo, económico, preciso... Unha excelente prosa callada de acedas observacións sobre a natureza dun Estado virado de costas ao seu tempo.

Malia o seu descoñecemento do español, Trotski fai un fugaz pero agudo daguerrotipo dunha sociedade entalada que agarda, no medio dun excepticismo desmobilizador, transformacións políticas, sociais e culturais que unha desfiuzada monarquía era impotente para achegar. Anota: «Amodo, amodiño camiña a renxente carreta do progreso, especialmente en España, que máis ca ningún outro país, vive no pasado.»

Expulsado de Francia, Trotski recalará en Madrid, onde é detido e preso na Cárcere Modelo. A súa cela estaba dotada de comodidades e dun enxoval carcelario abraiante para alguén que xa sufrira as prisións tzaristas: sillóns, cortiniñas nas fiestras enreixadas, armarios, toallas, un lavado con auga corrente... Así descubre que na Modelo hai celdas de pago e celdas gratuítas. As de pago consonte a dúas tarifas: 1,5 pesetas por día e 0,75 pesetas por xornada. Corrosivamente escribe: «En ningures oín dicir que existisen cárceres con tres categorías e dúas de pago; pero, á fin e ao cabo, hai que recoñecer que os burgueses españois non fan máis que obrar en consecuencia. Por que debe existir igualdade no cárcere dunha sociedade baseada na desigualdade e dividida en tres clases: a posuidora, a desherdada e a intermedia.»

Liberado da penitenciaría madrileña, é levado a Cádiz onde agarda a súa expulsión a un país latinoamericano. Mata horas na biblioteca gaditana entre fondos que detiveron as súas novidades a finais do século XIX e que unicamente entreteñen á couza. Entrégase á lectura da historia sobre a que nos achega unha longa reflexión que hoxe pode lerse con tanta simpatía como señardade: «Os pobos tiran moi poucas ensinanzas da Historia, polo simple feito de que a ignoran. Chega a eles –se, en xeral, chega– en forma de lendas escolares, que desfiguran os feitos, festas relixiosas e trolas da Prensa Oficial. Os feitos históricos que deberían ilustrar os pobos convértense en instrumento de mixtificación e engano. Mentres tanto, a Historia vaise facendo empiricamente. Ao contrario do que ocorre coa técnica, neste terreo non existe unha fonte de acumulación de experiencias. O marxismo constitúe unha gran tentativa de utilizar as leccións da historia para dirixila conscientemente; pero o marxismo é, polo de agora, unha arma do futuro.»

As lecturas historiográficas e hispanistas serían bruscamente interrompidas polo seu traslado a Barcelona cando se achegaba o nadal. Apunta: «Barcelona, a capital de Cataluña. Gran cidade de tipo hispanofrancés. Niza nun inferno de fábricas. Fume e labaradas, por unha banda; moitas flores e froitas, pola outra.» E salienta: «Os cataláns non esqueceron aínda os seus vellos costumes. A lembranza da liberdade dos tempos antigos vive na súa imaxinación. (...) Cataluña conservou até hoxe as súas tendencia separatistas. Tradicións históricas difíciles de borrar, e non simplemente como consecuencia dunha mentalidade conservadora, senón porque conservando a súa forma habitual, renovan imperceptibelmente o seu contido.»

O 25 de decembro de 1916 embarcaba no paquebote Monserrat con destino a Nova York. Etiquetado como un perigoso anarquista, o goberno español decidiu expulsalo porque, segundo lle comunicou un celoso polícia, «as súas ideas son demasiado avanzadas para España.» E tanto que o eran...