Sofía dos presaxios

O estado da opinión pública nunha democracia esixente ten sentir republicano aínda que só fose pola razón subliñada por Daniel Afonso Castelao: «Nunha monarquía hai un rei; nunha república hai tantos reis como cidadáns»; de aí que calquera actuación que singularice e contraste a opinión da Casa Real coa opinión cidadá maioritaria remexe paixóns e fundamentos constitucionalistas e invita, sobre todo, a discutir a utilidade da voz da Monarquía.

Por máis que a familia política considere a polémica como unha «chorrada», canto máis se sabe do pensamento forte de Sofía de Grecia máis se apaga o verniz democrático da Coroa. Á parte da poxa de loanzas e (des)lealdades monárquicas ao que se entregaron Partido Popular e PSOE e da certeza de que algún secretario o vai pasar realmente mal, a enleada serviu basicamente para convencer a unha inmensa maioría de cidadáns de que o que máis lle reina á Casa Real é permanecer nun estado de invisibilidade e silencio mediático (case) permanente.

Maquiavelo sempre preocupado polo porvir dos príncipes reiteraríalle a Sofía a súa sabida sentenza: Qui nescit dissimulare nescit regnare [Quen non sabe disimular non sabe reinar]. Disimular, ficar inmóbil, facerse invisíbel, permanecer en silencio; eses son as máis intelixentes estratexias que ten a familia Borbón para garantirse un futuro confortábel. Calquera outro curso de acción e toda innovadora declaración de principios aleitan os peores presaxios sobre unha institución que, cada vez, é máis valorada como unha tradición ornamental e menos como unha necesidade democrática.

Azaña reloaded

No día en que os xornais dan conta da abxuración parlamentaria do franquismo por parte do PPdeG, leo/escoito, grazas á xentileza memorialística do Ministerio de Cultura, «Paz, piedad y perdón», o discurso que Manuel Azaña pronunciou en Barcelona o 18 de xullo do segundo ano da guerra en defensa da República.

Eran as 19.35 da tarde e supoño que era un día de calores mediterráneos pero iso non abrandou a firmeza nin a enerxía do verbo do presidente da Segunda República. Rotundo pero reflexivo: «O que importa é ter razón e, despois de ter razón, importa case tanto saber defendela, porque sería triste cousa que tendo razóns parecese como se a tivesemos perdido a forza de palabra entolemiadas e de feitos reprobábeis. É certo que ao cabo a verdade e a xustiza se abren paso, máis para que o abran, é indispensábel que a verdade se depure e se purifique no íntimo da conciencia e se acicale baixo a lima dun xuízo independente, e que saía á luz co apoio e o seguro dunha responsabilidade.»

Pasei un bo rato coa súa oratoria pousona, de repenique vagoroso e firme como martelo que bate o ferro. Unha melancólica forma de rematar o día e lembrar ao avó Domingos, O Ardeiro, correlixionario de Santiago Casares Quiroga e azañista entusiasta que nunca soubo do discurso de don Manuel por estar no cárcere da Coruña purgando ás súas fidelidades republicanas.

1.573, regreso ao pasado

Unha cousa é a liberdade de expresión e outra a libertinaxe. O xuíz da Audiencia Nacional, Juan del Olmo, ao ordenar o secuestro do número 1.573 da revista El jueves acaba de obrigarnos a dar un chimpo de carneiro cara ao pasado. Entende o maxistrado que a estampa coa que abre a súa portada é constitutiva do delito de inxurias aos Príncipes de Asturias e de menoscabo do prestixio (?) da Coroa e subliña que a caricatura na que aparecen é «claramente denigrante e obxectivamente infamante».

Denigrante e infamante é a trastempada acción censorial e o suposto prestixio da Coroa vai tardar moitísimo tempo en ser restaurado. A decisión que, de certo, será aplaudida polo coro constitucional é un insulto á intelixencia. A miña solidariedade coa revista que na súa primeira etapa ironizaba poñendo o lema «by appointment of the King» na súa capa. Houbo un tempo, en que en presenza dos Reis, os únicos que tiñan dereito a dicir as verdades incómodas e a trasgredir o (políticamente) correcto eran os bufóns. Hoxe en día nin iso. Porca miseria.

Civicismo

O politólogo irlandés Philip Pettit pasa por ser un dos ideólogos de cabeceira de Rodríguez Zapatero, á par do noso paisano Suso de Toro e doutros (polo de agora) invisíbeis e influentes autores dos que aos poucos iremos sabendo. Pettit, sonado profesor de Princeton, é autor de Republicanismo, unha obra que apareceu cando se esgotaba o século XX e que sexa pola súa serodia lectura presidencial ou polo vigor das súas ideas volve estar de feroz actualidade.

De paso por Cataluña, hai unhas semanas, foi obxecto de distintas entrevistas nas que aproveitou para popularizar a súa aposta polo republicanismo e, tamén, polo que el deu en chamar civicismo. O neoloxismo civicismo é urxido pola taxonomía política dominante nos EEUU, onde republicano identifica unha opción (ultra)conservadora e liberal chega nalgúns casos mesmo a ser sinónimo de socialdemócrata. Pettit entende que dado que moitos dos ideólogos do liberalismo do XIX hibridáronse co republicanismo, é necesario un termo que permita a superación de nocións tradicionais como «liberal» ou «republicano», esa tradición mestiza liberal-republicana é o que el denomina «civicismo». A seguir unha peza.

Republicanismo segundo Pettit

Na entrevista que concedeu a Sin permiso, presenta longamente o que identifica como a substancia do republicanismo: «A idea principal é que, na medida do posíbel, ninguén debe estar suxeito ao control incontrolado doutros –ao seu poder arbitrario-, nin sequera ao control incontrolado do Estado; e iso, a pesar do feito de que o Estado é necesario como un medio para minguar os niveis privados de control incontrolado que algúns poden ter sobre outros. O Estado reducirá os niveis privados de control incontrolado protexendo ou fortalecendo aos relativamente débiles -e nalgúns aspectos todos somos débiles- e restrinxindo ou regulando aos relativamente fortes. E o Estado fará isto, sen ser el mesmo un centro de control incontrolado, en tanto existan apropiados impedimentos constitucionais, democráticos e contestatarios impostos polos cidadáns sobre o Estado. Estes impedimentos servirán como poderes de control de cada cidadán. Eles asegurarán que mentres o Estado controle ás persoas, como ten que facelo para cumprir o seu cometido, en si mesmo representa un centro de control controlado –poder non arbitrario– e entón é algo non esencialmente hostil á liberdade.»


A desertización da nosa sociedade civil

O galeguismo republicano dos anos trinta que tanto lle presta a Suso de Toro ou a Brétemas, e do que me manifesto igualmente querenciado, pode/debe reactualizarse, para fornecernos aínda hoxe toda súa riqueza democrática e transformadora, á luz de obras como a de Philip Pettit. Por exemplo, achegando unha reflexión sobre a necesaria redución do peso que ten a Administración galega como forza organizadora do país ou, sobre o que é o seu envés, chamando urxentemente a atención sobre o papel protagonista que lle toca e corresponde ás entidades da sociedade civil.

As institucións do autogoberno en Galiza non son un instrumento facilitador do protagonismo cidadán, moi ao contario foron, e seguen a ser, o seu principal substitutivo. A herdanza da Era Fraga neste terreo é pesada e nada fácil de cancelar. A Xunta foi durante dezaseis anos un centro de control incontrolado e tamén un instrumento de permanente intervencionismo nos asuntos civís; un poderoso desincentivador e un catalizador negativo das potencialidades do emprendemento político, social e mesmo económico dos cidadáns e as súas organizacións.

Posibelmente o produto político máis duradeiro do fraguismo sexa a conversión da nosa sociedade civil nun ermo, a súa política de desertización civil. O keynesianismo conservador polo que se viu abducido Manuel Fraga trouxo como principal consecuencia unha sociedade civil anémica, desposeída, subalterna, subsidiada, entregada, pasiva.

No tempo do ultradominio conservador sobrou administración da sociedade e faltou goberno. Faltou goberno como capacidade relacional, como espazo incentivador das iniciativas privadas e comunitarias, como elemento de regulación á súa vez regulado polos impedimentos constitucionais, democráticos e contestatarios dos que fala Pettit. Fartámonos da Xunta de Galicia como unha organización detentadora dun poder plenipotenciario, omnipresente e adoecimos malfadamente de institucións socializadoras do Poder Galego.

A contraparte necesaria do cambio

Tras un ano de percorrido, no goberno bipartito persiste esa mesma fascinación respecto da Administración galega como forza motriz das transformacións e como sostén da arquitectura básica do país. Mesmo os partidos da coalición son un algo menosprezados pola nomenklatura gobernamental como instrumentos coprotagonistas do cambio político.

O cambio como impulso da xestión política abafa ou empardece nas prioridades o cambio como impulso da acción dos cidadáns ou cando menos do diálogo entre goberno e a cidadanía. Algúns dos máis espertos xestores no círculo próximo recoñecen xa que podemos «gobernar pero non cambiar o país», a descuberta de falta de apoios sociais organizados e complicidades en vez de servir para certificar a necesidade dun labor construtivo ou constituínte da cidadanía, conduce á estratexia contraria, paliar a carencia reforzando a Administración como substitutivo. Para gobernar doutra maneira, a sociedade civil ten que deixar de ser unha mera comparsa retórica oaa se tornar nunha auténtica contraparte con capacidade propositiva, con vontade contestaría e con recursos de mobilización que a fagarn un auténtico contrapoder.

Herdanzas que hai que recuperar

O nacionalismo irmandiño dos anos vinte e trinta enfrontou a construción dunha nación sen poder contar con institucións propias, Galiza fíxose en grande medida sobre a base das capacidades da súa sociedade civil e non como unha sombra ben guiada da súa sociedade política.

Ese civilismo, fondamente republicanista, é unha tradición que temos urxentemente que recuperar para tecer redes autónomas de contestación, reequilibrio e enriquecemento das políticas públicas, como unha garantía de saúde democrática das institucións e como unha panca para remover as estruturas do vello caciquismo e evitar o xurdimento dun novo clientelismo aleitado polas formas tecnocráticas de gobernar eficazmente; é dicir, de administrar sen ser contestados ou incomodados pola expresión crítica e autónoma de demandas non atendidas ou de dereitos vulnerados.

Hoxe calquera reflexión que se faga nesta liña ponse fóra da sempre loada Realpolitik e significa entregarse á ensonación ficcional, o que non resulta estraño porque hoxe en Galiza iso que chamamos sociedade civil e outros antes chamaron comunidade ou simplemente pobo é en grande medida un non-lugar; unha utopía que aínda agarda polo seu tempo. Óscar Wilde dixo unha vez: «A un mapa do mundo no que non se atope o país Utopía non paga a pena nin botarlle unha ollada.» O mesmo pode dicirse dun país que non se atope unha utópica sociedade civil.