A miseria dos zapatos

H. G. Wells publicou en 1907 A miseria dos zapatos, un opúsculo de vocación didáctica para difundir as ideas socialistas. Nas súas primeiras liñas, Wells defende a conveniencia de reflexionar sobre os zapatos. «“Non ten sentido, dicía un dos meus amigos, reflexionar sobre os zapatos”. A min, con todo, sempre me gustou miralos e reflexionar sobre eles. Teño a estraña idea de que as cuestións máis complexas poderíanse comparar cos zapatos, e quizais por isto os zapateiros son tan a miúdo filósofos.»

Limiar que abre unha matinación sobre os males do calzado na sociedade capitalista e un retruque contra a inevitabilidade das súas miserias: «Non crea que esas miserias son o resultado dunha maldición inevitábel. A proba pola contra vémola claramente. Hai xentes, non máis merecedoras que outras, que non sofren ningunha destas cousas. Pode ter a idea de que vostede non merece máis que unha vida miserábel e pobre na que os seus zapatos lle farán sempre dano; pero é que os nenos, as mozas e toda a multitude de pobres e honestas xentes non merecen nada mellor?»

E, finalmente, un alegato a prol dun socialismo de proximidade para mudar os zapatos e moito máis: «Socialismo significa revolución, cambio no curso da vida cotiá. O cambio pode ser moi gradual, pero será moi completo. Non se pode cambiar o mundo e ao mesmo tempo non cambialo, [...] O socialismo quere cambiar, non soamente os zapatos que leva a xente nos pés, senón tamén os traxes que teñen, as casas que habitan, o traballo que fan, a educación que reciben, a súa posición, as súas honras e todo o que posúen. O socialismo quere facer un mundo novo do vello.»

Parábola dos zapatos, eloxio da dignidade

Quizais porque Wells tivese razón e as cuestións máis complexas poden compararse cos zapatos, resulta tan suxestivas e reveladora as reportaxes que John Carlin dedicou a Sammy Gitau e na que os zapatos se converten nunca icona valorativa da cooperación para o desenvolvemento que practican algunhas ONGD. Carlin, á parte de narrar a vida de Gitau e a construción dun liderato social desde abaixo en Mathare, o barrio máis miserento da capital queniata, achega en Parábola dos zapatos, unha crítica das condicionalidades, imposicións e controis que se exercen no actual modelo de cooperación.

Hai dous ditos do Sur Global que deixan en claro a lóxica impositiva das axencias e ONGD do Norte: «A man que dá fica sempre por riba da man que recibe» e «Quen paga a orquestra elixe a música que se toca». Sammy Gitau afina máis: «O noso centro de recursos de Mathare é unha organización que nace desde abaixo; o inconveniente da maioría da ONG [...] é que queren controlalo todo desde arriba. Canto máis diñeiro gastan en ti, máis queren controlar. E o malo diso é que a xente quere, por enriba de todo, que se lle trate con respecto; queren ser donos do seu desenvolvemento, que non o sexan outros, por moi boas intencións que teñan.»

Despois explícase cos zapatos: «Creo que o mundo está demasiado obsesionado cos dereitos humanos e esqueceuse da dignidade humana. Regalar zapatos é paternalista. Prefiro camiñar descalzo que ser humillado desa forma. Quizais tarde un pouco en poder comprarme os meus zapatos, pero, cando o faga, escollerei os que queira, e coidareinos e querereinos porque os valorarei como froito dos meus esforzos. Moitas ONG son como zapatos que non sentan ben: unha cor equivocada, unha forma que non vai, e nunca imos querelos».

En Moriré, pero mi memoria sobrevivirá, Henning Mankell conta que, nunha viaxe que realizou ao norte de Moçambique, se atopou cun home que fixara toda a súa dignidade en poder calzar uns zapatos e, ante a imposibilidade de poder mercar uns, decidirase a pintar nos seus pes uns zapatos cheos de agarimosos pormenores. «Os seus pés. Pintara neles un par de zapatos con tinturas naturais; tentara preservar a súa dignidade. Non levaba zapatos, nin botas, nin nada, nin sequera un par de sandalias fabricadas cos refugallos dun neumático. E, xa que non tiña zapatos, el mesmo creounos. É dicir, pintounos nos pés e, así, pintou na súa consciencia a fortaleza, a certeza de que, malia o desastre, el era un ser humano que conservaba a súa dignidade.»

Existe unha abondosa reflexión crítica sobre os modelos de desenvolvemento e cooperación que se están ensaiando no Sur Global. Críticas desde abaixo e desde dentro que sinalan numerosas e necesarias liñas de corrección, reorientación e mellora da solidariedade que se practica. A rica reflexión (auto)crítica contrasta coa teimuda resistencia a introducir mudanzas por parte de moitas das máis podentes axencias de axuda oficial e ONGD. Esa teimosía para persistir no erro e a incapacidade para aprender das equivocacións lastra a cooperación tanto, ou máis, que as limitacións orzamentarias e fende a credibilidade do diálogo colaborativo entre o Norte e o Sur. Hai pouca explicación racional para manter semellantes prácticas, a non ser a confortábel comodidade dos zapatos que calzan os que toman as decisións no plenipotenciario Norte.