Autodeterminación e autosubordinación

Na súa colaboración en La Vanguardia, Manuel Castells disecciona o uso que do dereito á autodeterminación se fai no mundo globalizado, concluíndo que no tocante á autodeterminación predomina o «cinismo táctico» e que o uso do «independentismo latente» é un instrumento esencial da xeopolítica nun tempo no que se acusa a crise dos Estados nación. Formateada a construción do Estado como unha loita de poder onde (case que) nunca se garante unha vía inclusiva realmente efectiva para as comunidades políticas derrotadas, case que todos os Estados nación son fallidos; de aí que aos «perdedores» non lle quede outra que compaxinar «a resignación do subordinado cun discurso de resistencia que oscila entre o vitimismo e o soño de renacemento nacional».

Debilitados «pola súa incapacidade de controlar os fluxos globais de capital, produción, xestión, tecnoloxía e comunicación» e pola súa falta de inclusividade multicultural, Estados nación fallidos vense abocados a organizarse en redes supranacionais e a descentralizar a súa xestión cara aos ámbitos rexionais e locais. Aínda que esgazados por unha dupla translación do Estado cara máis arriba e cara máis abaixo, os vellos aparellos estatais logran manter unha posición de centralidade pero baleirada agora de substancia política e tórnanse nun «volcán que se activa cando xorden crises económicas e explotan agravios culturais».

A conclusión de Castells é tallante: «As tensións autonomistas e independentistas son a regra máis que a excepción no mapa mundial» e enfatiza que «hai poderes fácticos globais (económicos, militares, tecnolóxicos, comunicativos) que constrúen a xeopolítica mundial apoiando procesos de autodeterminación contra Estados cada vez menos lexítimos e armándoos para que repriman eses movementos a cambio de render preitesía a quen lles permiten sobrevivir». A autodeterminación acrecenta así o seu valor máis como forza de erosión que como forza de construción toda vez que está posta ao servizo dun reordenamento da correlación de debilidades entre Estados máis que ao servizo do fortalecemento democrático dos pobos que aspiran a súa emancipacion nacional.

Autodeterminación, dereito de quen?

A reflexión de Castells chama a atención sobre o proceso de expropiación do dereito de autodeterminación que deixou de ser un recurso das nacións sen Estado para procurar as súas liberdades e se está convertendo nunha ferramenta en mans dos poderes fácticos globais e das grandes potencias. Como sostiña Bertolt Brecht, «as revolucións prodúcense nos canellóns sen saída» e moitos son os Estados aos que lles falta actualmente fondura de campo. Castells vén dicirnos que as saídas autodeterministas ao canellón son, en definitiva, as que crean os poderes fácticos globais e os Estados que aínda poden exercer como grandes potencias. Ou o que é o mesmo, a autodeterminación é hoxe máis un instrumento xeopolítico desde arriba que un recurso democrático desde abaixo.

Por outra banda, a incomodidade que arrodea á idea de autodeterminación acrecéntase na medida en que é un dereito democrático que pode ter consecuencias non democráticas. Ten consecuencias negativas, autoritarias, nos Estados (democráticos ou non) que reprimen violentamente ás comunidades que procuran a súa autodeterminación. E tenas tamén cando a resultante é a creación dunha nova comunidade política na que non se poden exercer os outros dereitos e liberdades democráticas de xeito pleno.

A pesimista lectura de Castells reforza a idea de que noutrora había pobos que se autodeterminaban e agora só fica espazo para nacións que son autodeterminadas en función de intereses de terceiros. Fronte ao cinismo táctico e a instrumentalización o dereito a autodeterminación (supoño que) haberá que defender unha autodeterminación de radicalidade democrática: a autodeterminación válenos na medida en dea maior potencia a unha onda democratizadora no mundo global e sirva tamén para facer realidade a democracia na nación emancipada; ou o que o mesmo, vale a autodeterminación daquelas sociedades civís e nacións sen Estado que non só garanta a independencia ao exterior (no grao que se determine libremente) senón tamén a democracia ao interior (sen ningún tipo de límite); se non é así, non será autodeterminación será unha forma nova de autosubordinación da nación e a súa cidadanía.