Fatalismos bolivarianos

Pode que leven razón Seoane&Patiño e que a orixe é o no xeratriz. As lecturas arrástranme ao territorio orixinario e ás páxinas fatalistas do seu libertador. Canso e terminal, cando cae o 9 de novembro de 1830 en Barranquilla, Bolívar escribe unha derrotada carta ao xeneral Juan José Flores. As letras teñen a tintura da morte e trázanse cangadas de fatalismo. «Vostede sabe que mandei vinte anos e deles non tirei máis que poucos resultados certos: América é ingobernábel para nós. (...) Quen serve a unha revolución ara no mar. (...) A súbita reacción da ideoloxía esaxerada vainos encher de cantos males nos faltaban ou máis ben vai completalos.» A entrevista de Tempos Novos con Xosé Manuel Beiras refréscame esa vella memoria de derrota e desgana. É doado compartir o enunciado do problema que expresa Beiras: «Os interrogantes que se abren refírense a se estará o nacionalismo, nesta lexislatura que se acaba de abrir, en condicións para marcar o roteiro para o cambio político en Galiza, tanto na dirección dun cambio para a esquerda canto na dirección de dar un salto adiante a partir de estarmos no goberno autónomo, para avanzar na consecución de institucións políticas realmente capaces de exercer o autogoberno». E non é difícil concluír que, polo de agora, os avances son fráxiles, moi propios de todo o que feblemente nace e que hai unha desmedida dispersión de vigores que non anuncia nada bo. Con todo, aos tribunos que mandan no BNG e no nacionalismo gobernante non lles viría de todo mal pasar do esperpento bolivariano e ler, pola contra, a carta que, desde Guaiaquil, enviou Bolívar ao xeneral Daniel F. O'Leary en 1829. Alí deixou escrito: «Observemos o estado da república, que presenta desde logo, por unha parte un caos próximo, e por outra un aspecto triunfante. (...) Os cidadáns que teñen o mando, a influencia e a preponderancia son os mesmos que me acompañaron nos sacrificios da guerra e nos traballos domésticos. Eles están en todo o seu vigor e forza moral: atópanse revestidos da autoridade pública; posúen os medios necesarios para sostela; e a opinión máis xeral acompáñaos e axuda a salvar a patria. Estes persoeiros están agora gozando de mocidade e de vigor intelectual; polo mesmo, xa que logo, teñen a capacidade que se require para defender o estado e o seu propio posto. Non será así dentro de catro ou seis anos máis; eles serán daquela o que eu son agora: a idade aniquilaraos e sometéraos á mercé dos seus inimigos ou ben dos seus sucesores. Chegada aquela época faltaría eu indefectibelmente e comigo todos os que me apoian.» Creo que Beiras pode asinar desde o seu forzado retiro todas e cada unha destas letras actualizadas nos primeiros tempos do posfraguismo. E entendo que á nova e emerxente clase política nacionalista lle faría moito ben reflexionalas. Doe que Beiras non poida poñer o seu nome debaixo destas outras liñas: «Eu farei, non obstante, canto dependa de mi para sostela [a República], velarei ao redor do goberno cun ceo infatigábel, prestarei á autoridade suprema toda a miña influencia: volarei ás provincias a defendelas coas armas que me confien para iso. O goberno, en fin, sería forte en canto dependa de min e dos meus amigos, a quen comprometerei polo ben da causa.» Que ninguén crea que se non o fai é só por cousa do seu soberbio e soberano ego, hai outros moitos responsábeis.

Vitoria inmaterializada

Do andel escorregou Hai suficiente infinito, o ensaio-manifesto que escribiron Antón Patiño e Xavier Seoane. O azaroso accidente chama a súa lectura. Na novena páxina ficou impreso: «Vivimos nun tempo de antimemoria. Nun presente que xera un turbillón de amnesia, un páramo de lembranza.» Onte a UNESCO dediciu que as nosas tradicións culturais inmateriais non serán, polo de agora, patrimonio da Humanidade toda. Mágoa. Con todo, a leda, teimosa e humilde reivindicación iniciada polas boas xentes de Ponte nas Ondas permitiu tecer unha mesta rede civil para a recuperación da memoria, activando unha poderosa vacina contra a amnesia e a favor do cultivo das nosas lembranzas. Todo un éxito. Unha vitoria inmaterial tan grandiosa como o patrimonio que agarimosamente querían protexer, preservar e aleitar de futuro. Silenzo para os que gastan no esquecemento do propio. Parabéns aos que investiron na esperanza e na imaxinación como contrapoder.

Nas estremeiras da sociedade civil

Vou a terras estremeiras de Valdeorras convidado pola presentación dun libro dunha amiga e o seu mestre. Axunto palabras coas que chufar un libro empaquetado con agarimosas lembranzas, non en ván foi a miña derradeira encomenda na factoría de Brétemas.
A intifada parisiense apégalle renovado interese á leitura de Concha e Sabucedo sobre as razóns fondas que animan á participación social e á acción colectiva, revalorizando a súa investigación sobre os recursos e medios dos que os cidadáns botan man nas mobilizacións e actos de protesta, ao tempo que achega luces sobre a importancia que teñen as formas de identidade nos novos movementos sociais.
Héctor Aguilar Camín escribiu que «o periodismo é unha forma frenética de saber o que pasa sen entender o que sucede.» Isto ocórrelle aos periodistas pero tamén a moitos científicos sociais e pásalles con frecuencia pasmosa a economistas e políticos. Do descontento á acción dá explicacións e pautas para interpretar cales son os mecanismos que operan na construción social dunha protesta e cal é a arquitectura de motivacións, valores e incentivos que nos levan ás persoas a sumarnos a unha acción reivindicativa. Tamén repara en como se forxan as novas identidades e suxeitos colectivos, como reaccionamos ante a privación e a inxustiza, como atribuímos responsabilidades, como recoñecemos aos adversarios e sinalamos aos responsábeis dos males sociais ou políticos. Igualmente fornece reflexións sobre a indignación moral, sobre a ira e a dignidade como combustíbeis emocionais que permiten o arranque dos movementos sociais e o seu mantemento. E mesmo achega leccións do que podemos denominar contabilidade social; é dicir, os cálculos que facemos, consciente ou inconscientemente, antes de sumarnos a unha acción de protesta: como valoramos os riscos ou a eficacia que pode ter a nosa participación, como estimamos os seus beneficios e os seus custes, como medimos as posibilidades de triunfo ou avaliamos as perdas que nos pode acarrexar a nosa participación nunha mobilización que finalmente resulte derrotada.
É, en definitiva, un libro que convén frecuentar nestes nosos tempos incertos e que nos permite explorar intelixentemente as zonas estremeiras da sociedade civil. Auténtico territorio comanche onde a política convencional non se atreve a pisar.

Verne (2)

Chegou o tempo da despedida. O Novara, un paquebote suízo, desembarcounos en Suez. Alí finou a expedición anglo-rusa que Verne imaxinou aventurada polas inhóspitas terras da África Austral. Ás imaxes infantís axúntanse agora palabras que me (re)descubren a Verne como un intelectual do tempo dos imperios, fachendoso da suposta superioridade do home branco e hipnotizado polo suposto papel civilizador das nacións europeas no continente africano. É doado ficar engaiolado coas súas estampas naturalistas na ilustración das variadas especies animais e vexetais, coa minuciosidade das súas descricións paisaxísticas, produto das lecturas maceradas das viaxes de Livingstone, e mesmo coa erudición astronómica e científica que constrúe o tramado de Aventuras de tres rusos e tres ingleses.... Á par de todo isto, resulta inxenuamente conmovedor o seu alegato a prol da ciencia como ben supremo, por riba das retesías nacionais e dos desencontros personais, como expresión do triunfo da cooperación entre os saberes e da colaboración entre os homes amadores da ciencia; todo isto ben exemplarizado na amizade indestrutíbel entre o ruso Mijail Zorn e o inglés William Emery. Moito menos fascinantes son as súas observacións etnográficas enchoupadas da pretendida superioridade moral dos europeos cando non dun abusivo racismo paternalista que malla por igual nos aborixes bochjesmen e makalolos. Resulta especialmente insufríbel a súa apoloxía da estatura civilizatoria de británicos e rusos que nese mesmo tempo estaban destripándose na guerra de Crimea. Con todo, agradézolle as horas de distendida e divertida lectura que me permitiron superar o tedio dunha gripallada mal chegada. Ao final, a mesma elección de cando era cativo: máis que de Verne, eu son de Salgari.

Pintura / Esgrima

Van Groten e o (non tan) novo aprendiz hai tempo que só ven os trazos tenebristas dos lenzos do outro. Decidiron renunciar cada quen, ao seu xeito, á luz e á cor. Usan de tempo acó pinceis como dagas e o xogo da pintura tornou en ruda esgrima. Ningún dos dous é quen de ver canto amor hai nas estocadas e todo o que hai de agarimosa caricia nas cicatrices que se deixan nos amolecidos corpos. Eu que son cego daría parte do resto da miña vida para que comprendesen toda a inútil beleza que encerra o seu duelo. O (non tan novo) aprendiz non quere saber que é xa un grandioso mestre. Van Groten sábeo ben, pero cálao xa que o seu peor pesadelo é velo partir para levar luz, cor e esceas nunca imaxinadas a calquera outro deses estudios que andan a montar para a súa mellor gloria os necesitados condottieros do novo goberno da nosa cidade-Estado. No cansanzo do combate, Van Groten confesa ao cego que non pode ver, nin pode dicir, que mesmo a pesar da dor das feridas matina en entregarlle ao (non tan novo) aprendiz a mellor paleta de pinturas, o seu máis querido xogo de pinceis, a dirección do estudo que nos dá de comer. Faino cun oco na caixa do peito que só pode encher a confianza ou o receo. E na enconada pelexa non hai tregua para acalmadamente elixir. Parece comprender nas súas angustiadas lucideces que co seu sangue nunca han de pintar o fermoso cadro que reclama o lenzo branco da memoria futura e a amizade. O cego, que non pode dicir, hai anos que non cre na bondade do mundo nin nos finais felices que o burgueses adoitan encargar para os seus cadros, pero sabe da vontade de homes e mulleres por gañarse no día a ración de felicidade e das doorosas pegadas que isto na alma deixa. O cego, que perdeu a vista en atroces batallas que agora lle relembran o duelo dos noutrora amigos pintores, desexaría ser xuíz para deter o estéril combate. Mais non é xuiz, tan só e cego e ten comprometido o seu silenzo. Con todo, as súas mans son aínda libres e por iso escribe estas as súas últimas vontades.

Verne

Cen anos despois do seu pasamento, Xulio Verne chega a Vigo. Coa súa visita recollo frangullas das miñas memorias infantís. Da súa memorábel obra gosto especialmente, e sen moitas razóns que me asistan, dunha obra menor; as miñas querencias fican ancoradas en Aventuras de tres rusos e tres ingleses en África Austral. Non gardo recordo do libro senón dos tebeos que publicaba a editorial Bruguera xunto con outros clásicos como O Corsario Negro. A xente de Bruguera eran, para a miña idea, uns auténticos mestres da síntese e da didáctica redución e nunhas poucas páxinas e viñetas apertadas eran quen de adelgazar calquera obra sen lle facer perder un gramo de emoción e paixón. Gardo como daguerrotipos familiares as imaxes da expedición anglo-rusa remontando o río Orange e as súas fascinantes fazañas nun curruncho do mundo tan fermoso como fero. Para celebrar a visita de Verne vou ás librarías de vello na procura dun exemplar de Aventuras de tres rusos e tres ingleses en África Austral que atopo sen problema ningún na rede. No mundo non-virtual fracaso na miña tentativa por conseguir o tebeo ou o libro de Bruguera, pero doume por contento ao facerme cunha edición do Clube Internacional do Libro que arrastra as súas páxinas desde 1987. Hoxe, nun día de tregua laboral, embarco no Raiña e tzar con William Emery, o coronel Everest, Murray, Strux, Palander e Mijail Zorn para dar inicio a nosa expedición pola rilada da África Austral. Confío en estar de volta e con ben dentro de 225 páxinas. Partimos.

Gut estaría contento

Estes días o máis vello impresor ten motivos para sentirse ledo. Nun foro de editores, blogueiros, estudantes curiosos e tecnólogos, María Yánez, a quen non coñece don Xesús Alonso Montero, presentou, aínda quente do forno, a primeira editora virtual galega. Si, a primeiriña. A conexión Yáñez-Yáñez anima a creación da nosa primeira editora virtual (real). Gut atreveuse coa máquina e cun título de mercado garantido, postos a trasgredir a todista-trazadora-de-tendencias e o audaneiro-emprendedor estréanse cunha obra e autor máis arriscado (e non escribo máis para que non me acusen de laretas). Foi no cabo dunha mesa redonda sobre blogs na que poidemos comprobar como batían dúas culturas, unha ancorada no elitismo e na oligárquica compracencia, e a outra rebelde, disidente e afeita ao intercambio entre iguais. Francisco Castro-Náufrago, Martin Pawley, María Yáñez, Uxía Casal e Xabier Cid. Todos ben moderados por Manuel Bragado, cabeza pensante e man organizadora dun gorentoso simposio no que, ende mal, só puiden sentarme dúas veces para comprobar a fondura da señerdade que aínda teño polo papel, e a vertixiniosa velocidade que nos achega o presente dixital. Na sa e nos corredores gozamos da presenza de Lolo, Folerpa, Peke, Cesare, Brétemas, Jaureguizar, en plena mudanza volteriana, e uns cantos máis. Que a quentura do debate, o dicir libre, a imaxinación arroutada e vontade de cambiar as cousas coiden do proxecto redondo, rotondo e rotundo que nos presentaron. Hoxe Gut estaría contento ao seu carón, coma todos nós. Contentos e sanmente envexosos. Parabéns e felicidade que ben a merecen.

Ela, maldita alma

Grazas á invitación dunha radio, nas mañás dos martes intento participar nos monólogos de María Antonia Iglesias. Os convidados de pedra facemos esforzos para converter o seu soliloquio nunha tertulia e, ás veces, case que o conseguimos. Do seu paso pola dirección de TVE quédanlle abondosos pousos autoritarios e lealdades filipistas incombústibeis. Non a sigo nas súas participacións estelares con María Teresa Campos, pero pola rede comprobo que colleita paixóns. Rufina é esmagadora: «María Antonia Iglesias, lo peor de la mesa de debate de Cada Día. Es imposible ser más demagoga que esta mujer. Espero que algún día aprendas a ser un poquito imparcial, ya que se supone que eres periodista.» Leo as notas sobre o seu monumental libro e tampouco é que, nos eloxios, quede moi ben parada: «Victoria Prego, por su parte, aseguró que la obra tiene tanta "carga histórica y emocional" para el PSOE que la "única periodista" que podía tener éxito en su redacción era María Antonia Iglesias por su cercanía con la formación.» A única firgoa de solidariedade que me arrinca é cando lembro a súa agresión no boicot da presentación do libro de don Santiago Carrillo. No recordo fica tamén a memorábel e impertinente entrevista que lle fixo a Anxo Quintana para El País. Saber que comparto micro (é unha esaxeración que ela case que non se deixa) cunha das xestoras do lado escuro do outrora todopoderoso filipismo, fai que conte os días agardando o próximo martes para acudir ás súas leccións de tolerancia e pluralismo. Cando vou cara a San Marcos repítome tres veces o dito africano: «A mosca tímida é enterrada co morto.» E unha vez alí procuro zafarme dos silencios impostos e defender as miñas palabras fronte a Ela, maldita alma da intolerancia.