Na mortalla

Viaxo á fronteira oriental para repoñer forzas e desconectar da rede fabril. Acóllenme hospitalariamente na casa do J.A.S., Eduvigis, Concha e Moriquitiña, na Veiga de Cascallá. Son días da matanza do marrao e acudimos a axudar, un pouco, e coa idea de entorpecer o menos posíbel. Os primeiros días de xaneiro son frescos pero o sol, cando parte o día, é agarimoso. Axúntase a familia, o clan estenso e a veciñanza para ordenar a mortalla nun tríptico laboral tallado por habelencias milenarias e tradicións indiscutíbeis. É a penúltima matanza da aldea, só fica para mediados de mes o sacrificio dos animais de Luís. O San Martiño chega vagaroso ás terras de Rubiá.

Estampa

A mortalla é unha ilustración da vella Europa campesiña. John Berger deixou, en Porca terra, unha estampa da matanza nas montañas da Alta Saboia: «Unha noite de xaneiro meu avó tomou a decisión. "Mañá", dixo, "imos matar o porco". O día que matabamos o marrao todo mundo tiña unha tarefa. E desde ese día sabiamos que, por moi lonxe que aínda estivese, a primavera comezaba achegarse. (...) Fun co avó botarlle unha ollada ao cocho. "É tan grande coma unha bancada da igrexa", dixo Pépé con fachenda. "É máis grande que o do ano pasado", dixen eu desexoso de compartir a súa ledicia. "É o máis grande que lembro. Son todas esas balocas que lle deu Mémé. Quedaría sen comer por el, se tivese que facelo." Pasou a man polo lombo do porco, coma celebrando nel as virtudes de miña avoa.»

Dos días e os seus labores

Frío e algo neboento, o primeiro día acorda coa matanza de catro marraos. Dous marchan para lonxe, dous quedarán na casa. Un piadoso cambio de horario fai que perdamos o sacrificio dos animais. Non recorreron á tecnificada pistola, morreron con mazo e coitelo, tarecos máis tradicionais que aseguran boa morte ao marrao e non deturpan gravemente a calidade do seu sangue, visceras e carne, segundo me convence Álvaro co asentimento cómplice de Ricardo que fixo as veces de matachín. O becho despelicado, unha vez pendurado, é baleirado dos seus liviáns, riles, figado e tripallada. O sangue recollido será materia prima para unhas gorentosas filloas. Ao pé da sombra do marrao preparase inmediatamente a asadura co seu fígado e abondoso pimento doce e picante. Cando demedia o día, o padal agradece o pan branco e a quentura picante da asadura acompañada dun grolo de viño doméstico. Non rematan os labores sen limpar a tripallada na friaxe das augas mansas do río. Augas abaixo marchan os derradeiros bocados dos marraos e a bile verdosa da súa agonía. A noite foi de ceo raso e, co dealbar, a escarcha sela os campos e padrerías e traza a liña alba dos cumes. No alpendre, os marraos pasaron a noite ao frío e agardan para ser despezados. Obando mañexa coitelo e machada coa precisión dun cirurxán plástico e o animal descomponse nun complexo quebracabezas de músculos, tecidos grasos e osos. A carnadura ten a friaxe da morte e das primeirizas horas do día. Na mesa corrida, as mans das mulleres forman unha precisa cadea de produción que dirixe unha sabedoría antiga: curtan as pezas, retallan e clasifican os anacos de carne e graxa en diferentes cubetas, á espera de que o adubío de especias e aceite faga o seu macerante traballo. A machada tronza os ósos da cachucha e as costela que repousarán no botelo e nas androias. Fóra das mans, a única máquina complexa é a picadora eléctrica que remoe na carne e nos coiros. Vagarosamente ímponse a orde esnaquizada do animal que pendura en pezas enteiras ou nas cubetas do adubo co arrecendo da zorza. A festa dos sabores é honrada pola febras fritidas dun porco que soubo de castañas, patacas e outros naturais alimentos. Os grolos de viño valdeorrés sinalan pracenteiros relanzos a un padal que cata unha carne que lembra a tenrura da manteiga. O orballo saúda a terceira xornada que será de labores embutidos. Fritir coas primeiras horas de día a zorza para calibrar sales e pincantes, e encher logo as tripas e o bandullo, segmentar e atar os intestino, e colgar as restras de chourizos e as pezas do salchichón, tamén o botelo e as androias. Salgar lacóns, xamóns e panceta. Deixar repousar na espera do afumado e outras mil pequenas tarefas que aos inexperienciados se nos escapan.

A aldea esvaecida

Houbo momentos para a andadura polas rúas estreitas, as congrostras da aldea e pouco transitados camiños de pescador. No lugar aínda manda o que é propio da arquitectura tradicional: lousado, pedra, madeira en portas, contras, galerías e solainas. Tamén paredes de palla-barro nalgunhas construcións abandonadas á ruína do tempo. Informan de que hai sesenta casas, corenta delas con lume e moradores; a inmensa maioría con máis de sesenta anos. JAS faime saber que na Veiga e os outros lugares da contorna ninguén mantén facenda animal, agás algúns cochos e pitas, e que son poucos os que cultivan a terra. Hai coidado das vides, recóllense castañas no outono e mesmo hai quen anda na crianza silvestre de paspallás, pero o gando desapareceu para deixar as cortes a burras solitarias que cada vez cargan fardeis máis lixeiros. O devalo demográfico anuncia difíciles porvires. A sentenza é repetida e reiterada por moitas e diferentes voces: á aldea quédanlle dez ou quince anos; un horizonte demasiado estreito para unha comunidade que só recibe contados reforzos por causa das xubilacións e o retorno dos emigrados noutrora ás zonas industriais do Estado. Coa súa deshumanización a aldea leva camiño de converterse nun non-lugar. Unha desértica utopía.

As xentes na mesa da memoria

Ao redor da mesa séntanse todas as mans que axudan na mortalla e de quen queda en casa para garantir a loxística da mantenza e a despensa. Sopa de caldo, cocido, carne asada, bacallao, pescada fritida e os primeiros produtos da matanza: zorza, frebas e costelas, arman a ementa dos días de labor, dos xantares e as súas ceas. Pero a mesa é ademais foro faladoiro que reúne retallos de moitas vidas, visións fraccionadas dunha comunidade de parentesco e solidariedades primarias que teima por seguir sendo unha unidade de vida e convivencia. Co ritmo da culler e o garfo paútase o relato de historias familiares, de anécdotas que ilustran os caracteres e de lembranzas particulares que xa son patrimonio inmaterial de todos os convocados pola mortalla. Voces diferentes que se suman para narrar un memorial de futuros incertos que procuran a súa solución en pasados compartidos.

O futuro que non nos deixa ser

A estadia na Veiga váleme para moito. Para o descanso e para recuperar abandonados praceres: as camiñadas breves, escoitar historias doutras vidas, reparar na paisaxes e imaxinar futuros para aldeas deixadas pola xente. Tamén para verficar outra volta a coñecida tese bergeriana sobre os campesiños como unha clase de sobreviventes, sobreviventes que despois dunha milenaria historia, poden deixar de ser. No «Epílogo histórico» que cerra Porca terra, Berger faise eco da ameaza exterminista que axexa ás comunidades campesiñas: «Durante o último século e medio, a teimosa capacidade dos campesiños para sobrevivir confundiu aos administradores e teóricos. Aínda hoxe pódese dicir que os campesiños compoñen a maior parte dos habitantes do globo. Pero este feito oculta outro máis importante. Por primeira vez na historia suscítase a posibilidade de que esa clase de sobreviventes poida deixar de existir. Poida que dentro dun século os campesiños desaparezan. Na Europa Occidental, se os plans saen conforme foron previstos polos economistas, en vinte e cinco anos non quedarán campesiños.» O prazo mortífero hai meses que se cumpriu: Porca terra escribiuse en 1979, xa can aló vinte e seis anos, e eles, ende ben, seguen aí. Mais por canto tempo? Dez, quince anos, máis? Canto durará a prorroga? A cantas mortallas máis teremos a fortuna de asistir?