Estados paralelos

Unha das moitas consecuencias do 11-S, alén de focalizar as alarmas no papel desequilibrante dos Estados canallas, foi a crecente preocupación polos chamados Estados fráxiles. Actualmente, rexístrase unha abondosa produción analítica que debulla os trazos características destas formas de estatalidade sacudidas polo impacto de, cando menos, unha cuádrupla crise que cuestiona a súa lexitimidade, as súas capacidades, a súa identidade e a súa finalidade. Estas reflexións politolóxicas engrosáronse con outras que chaman a atención asemade sobre a erosión e fendas producidas no Estado como consecuencia da presión da globalización e mesmo sobre a oportunidade e pertinencia histórica do Estado no tempo do todopoderoso Mercado Global.

Como indica David Sogge, investigador do Transnational Institute, «a idea do fracaso Estado reuniu a unha importante coalición de intereses [...] e as nocións sobre o fracaso do Estado amplían a súa cota entre os consumidores, incluídos consumidores claves do Pentágono, a OTAN, Bruxelas e a Secretaría Xeral da ONU».

Son tan numerosas as fábricas de ideas que se dedican á análise das fraquezas do Estados con olladas xeopolíticas interesadas como aquelas que o fan con rigor (auto)crítico e vontade transformadora. Entre as segundas, na nosa contorna, está FRIDE que se define como un think thank europeo para a acción global e que, desde 2001, nos achega un interesante catálogo de investigación e análises. Materiais ricaces para unha proveitosa e delongada lectura.

Outros fracasos estatais

O mapeado dos Estados derramados remítenos aos países do Sur Global e, secundariamente, á zona cero do fracaso histórico do socialismo realmente (in)existente, e dáse por descontado que ningún dos Estados do Primeiro Mundo foi abaneado, desde a Segunda Guerra Mundial, por unha crise de lexitimación, identidade, capacidade ou finalidade que permitise a súa etiquetaxe como Estado fallido ou fráxil.

Un dos analistas de FRIDE, Ivan Briscoe, ten dedicado varios traballos a ocupación do Estado por parte do crime organizado, conceptualizando o que denomina Estados paralelos, entre os que conta o Perú de Fujimori, O Salvador nos anos noventa do pasado século, a Serbia de Slobodan Milosevic, e Paquistán e Guatemala na actualidade. Países onde redes criminais afianzaron fondos e duradeiros vencellos co Estado, condicionando as políticas públicas e debilitando a propia autoridade estatal. Grupos criminais organizados animan así a formación dun Estado paralelo con influencia no poder xudicial, as forzas de seguridade e as estruturas estatais. Os estudos de Briscoe verifican que estas redes político-criminais «teñen a súa orixe nos sectores militares e da intelixencia que operaban en Estados febles nun tempo de apertura democrática crecente».

Italia, case un Estado paralelo

O visionado de Buongiorno, notte ou a lectura da obra de Sciascia e, máis apegados a nós, da de Camilleri ou Saviano suxiren que a Italia da Tangéntopolis ou do berlusconianismo ofrecen abondosa materia para reflexionar sobre as fraxilidades do Estado italiano e a súa coexistencia cun Estado paralelo gobernado pola piovra.

O caso italiano apunta outra orixe diferente da sinalada por Briscoe para Guatemala ou Paquistán, un humus civil nutrido polas carencias do Estado que lle outorga ás corporacións mafiosas unha maior capacidade de resistencia diante dos esforzos de limpeza e rexeneración. Así, o complexo económico-criminal da mafia non só identifica a un Estado dentro do Estado senón que representa ademais un activo fundamental para a expansión económica do país. Hoxe mesmo, os medios fan noticia, dun informe da Confesercenti que achega cifras abraiantes que permiten cualificar a mafía como «a primeira empresa italiana».

A facturación da Cosa Nostra, da 'Ndrangheta, da Camorra e da Sacra Coroa Unida sitúase entre os 90.000 e 130.000 millóns de euros, o que representa o 6 ou 7% do Produto Interior Bruto italiano. De aí extráense ao redor duns 50 a 70 mil millóns de beneficios netos.

Os nichos de negocio están moi diversificados tanto na esfera ilegal (prostitución, tráfico de armas e drogas, extorsión, usura e roubos) como (para)legal (construción de obra pública, xestión concesionada de servizos públicos, operacións inmobiliarias e financeiras...). Malia que a contabilidade mafiosa non salienta pola súa transparencia, o informe ofrece estimacións de negocio fabulosas para a usura (13.000 millóns de facturación anual), o tráfico de droga (59.000 millóns) e armas (5.800 millóns de euros), a extorsión (10.000 millóns de euros), fraudes (4.600 millóns) ou contrabando (7.400 millóns).

A facturación mafiosa no sector inmobiliario, lavandaría principal de diñeiro negro, suma 13.000 millóns de euros. Estímase que as corporacións mafiosas invisten no negocio inmobiliario o 37,5% dos seus beneficios. Por outra banda, a comercialización de produtos de grandes marcas falsificadas réndelle 6.300 millóns de euros. Un sector en expansión, que xa se coñece como a ecomafía, é a xestión de servizos ambientais (lixeiras, transporte, recollida e almacenaxe de residuos...) que reporta ingresos anuais de 16.800 millóns de euros.

O sinal de alerta de Confesercenti ofrece outras dúas vertentes aínda moito máis preocupantes. Unha: a crise crea condicións moi favorables para a expansión da mafía cara a sectores da economía produtiva vulnerábeis e faltos de créditos para garantir a súa sustentabilidade. Dúas: esténdese a concertación de operacións entre as empresas mafiosas e os grandes grupos económicos para pactar cotas de mercado, sobre todo, no que atinxe á concesión de servizos e licitacións de obra pública. O resultado previsíbel é que a presenza da criminalidade organizada, ao abeiro da crise actual, vai consolidarse en toda a actividade económica da República italiana.

A crise globalizada chama a atención sobre a necesidade de que os poderes públicos recuperen a iniciativa para lograr a regularización dos mercados financeiros e evitar que canibalicen as economías produtivas. O Estado italiano aqueixado dunha aguda neopatrimonialización (derivada das políticas do patrón Berlusconi) e socavado pola expansión do Estado paralelo que tentacularmente dirixe a mafia non parece estar nas mellores condicións para cumprir esas funcións reguladoras.

Adam Przeworski sinalou que «o paso decisivo para a democracia é a devolución do poder desde un grupo de persoas a un conxunto de normas». En Italia enxérgase un preocupante cambio de sentido. Vagorosamente os poderes políticos e económicos están deixando de ser regulamentados por normas para ser devoltos a «grupos de persoas»; nesa emerxente e nova oligarquía, os capos mafiosos levan camiño de ser os que máis ordenan. Un futuro que de confirmarse será realmente criminal.