Acordar da crise

O «Convivio» de Letras libres do mes de maio, A derradeira cea do capitalismo, axunta seis lecturas moi proveitosas sobre a crise económica que nos abanea de xeito inmisericordioso. Aquí cómpre lembrar a sabia cita coa que Jorge Suárez-Velez inicia a súa achega: «Din que unha crise non termina até que se aprende dela.» Unha convivencia de ideas de interese para saber da crise, as súas explicacións e o deseño de alternativas. Lecturas para acordar da crise e iniciar novos soños.

Clásicos. Na idea de contribuír á creación dun mundo económico máis decente, o Nobel de Economía de 1998, Amartya Sen, fai revisión desacomplexada dalgúns clásicos (Smith. Keyness, Cecil Pigou...) e desanobela algunhas reflexións ao redor de tres preguntas chave: 1) Necesitamos de verdade un «novo capitalismo»?; 2) Que nos di a crise actual sobre as institucións económicas e as prioridades debemos atender?; e 3) Como saír da crise co menor dano posíbel?

Evasivas. Ramón Cota Meza, comentador político de El Universal, destrama as evasivas que os publicistas neoliberais tecen ao redor da responsabilidade da crise e que Amartya Sen resumiu con precisión: «Algúns defensores do capitalismo salvaxe que se resisten a cambiar están convencidos de que o capitalismo está a ser culpado en exceso por problemas económicos a curto prazo, problemas que atribúen ao mal goberno (por exemplo por parte da administración Bush) e ao mal comportamento dalgúns individuos.» Cota non acredita nas brétemas esculpatorias e conclúe que «a crise foi provocada por mecanismos de mercado, máis que por interferencia política» e anima a asumir a que considera unha decisión inevitábel: «nacionalizar os grandes bancos, sanealos e vendelos».

Retranca. Hans Magnus Enzensberger compón un irónico alfabeto da crise que é un feliz antídoto fronte á verborrea estupefaciente do mundo financeiro. E, entre outras, ofrece un enxeñosa definición para a alternativa sinalada por Cota Meza. «Nacionalización: ideal dos partidos comunistas que os grandes bancos anhelan con fervor».

Razóns. O analista económico da CNN, Jorge Suárez-Velez, debuxa a crise como unha tormenta perfecta na que confluíron cinco malfadadas circunstancias: 1) que a economía mundial viñese dun período de crecemento económico enganoso pola súa delongada duración. 2) A gradual perda de blindaxe da fronteira entre a banca de depósito e a banca de investimento, o que favoreceu que os bancos comerciais se sumasen a unha carreira de máis risco. 3) A incorporación de China á economía mundial que xerou incontábeis mitos e expectativas fantásticas. 4) A capacidade de resistencia que o mercado inmobiliario demostrara con anterioridade cando o estoupido da burbulla das puntocom no cambio do século. 5) A arrogante certeza desenvolvida polas autoridades e Wall Street de que se contaba con ferramentas infalíbeis para manexar o risco.

Distopía. Seguindo as pegadas de John Gray, David Rieff salienta a migración do pensamento utópico desde a esquerda á dereita. No pasado, os relatos de progreso ocupaban o centro do socialismo; tras a revolución neoconservadora de Ronald Reagan foi a dereita a que se convenceu da utopía (mellor dicir distopía) dun capitalismo desregulado, onde o Estado permitía con gran (neo)liberalidade que os mercados financeiros establecesen as súas propias normas de xogo. Rieff sacódelle o po ao «credo Kudlow», denominado así por Larry Kudlow, o influente presentador da CNBC, que comezaba o seu programa coa seguinte ladaíña: «Cremos que o capitalismo de libre mercado é o mellor camiño cara á prosperidade.» Rieff remata apuntando que nos centros neurálxicos del neoliberalismo engorda unha crise cultural desatada polo colapso financeiro e que da súa man «o socialismo está de regreso», ao tempo que tamén retorna «o fascismo como desgraciadamente pode comprobar quen invista máis de cinco minutos en Fox News».

Previsións. O talentoso Geoff Mulgan, presidente da Young Foundation, interrógase tamén sobre o que virá, ou podería vir, tras o capitalismo. A sonada frase de Marx –«Todo o que é sólido esvaécese no ar»– cobra unha renovada actualidade tras o crash e a creba dos padróns do neoliberalismo. Para a súa idea, no futuro «o capitalismo non dominará a sociedade e a cultura no mesmo grao en que o fai hoxe» e suxire que «o capitalismo pode converterse nun servente e non nun amo» e que a nova orde económica estara modelada decisivamente pola tripla presión da ecoloxía, a globalización e a demografía. Recomenda a urxente lectura dos traballos da economista venezolana Carlota Pérez sobre os padróns a longo prazo do cambio tecnolóxico e estima que a crise está abrindo un grande espazo político que, de xeito inmediato, «se encherá de ira, medo e confusión» e que a longo prazo poida que «se preencha cunha nova visión do capitalismo e as súas relacións coa sociedade e a ecoloxía, unha visión que será máis clara no referido a canto queremos medrar e canto non».

Trilos: Horticultura política

«O goberno é un secante de brotes verdes», dixo o político que mellor se menea en asuntos climáticos. Este home doutro tempo adoece por sacarlle tallada electoral á ruína dos abrollos. Canto peor, mellor. Segundo unha predicción bolsística-electoral do Financial Times, o agoreiro non lle vai tirar proveito a súa estratexia de catastrofismo interesado. Calquera se confía despois do que pasou na herdade do noroeste.

Brotes verdes, pardos e negros

Brotes verdes? «Entre os nacionalistas, CiU é o peor parado. Perde dúas décimas e, aínda que pequena, a caída arrastra á federación catalana ao seu peor resultado do ano. O BNG, pola contra, é o máis beneficiado. Tras o descalabro que acompañou á súa derrota nas galegas, sigue subindo pouco a pouco. ERC e PNV a penas se moven. Os republicanos repiten resultado e os vascos perden unha décima. As catro forzas nacionalistas repiten resultados case idénticos a xaneiro deste ano».

Brotes pardos. Incapaces de atopar unha partida orzamentaria para construír un hospital pero como inquisidores sanitarios son magníficos. Pilar Farjas, sempre na vangarda, anuncia que vai estudar cancelar a gratuidade da pilula poscoital.

Brotes negros. Outro na «Contra» de La Vanguardia, Santiago Niño Becerra, autor do bestseller económico El crash del 2010, domesticándonos o animal spirit con previsións megaoptimistas outra volta reiteradas: «A mediados do 2010 é cando verdadeiramente empezará a crise, cando vexamos que as medidas que se están tomando non funcionan [...] [En 2011,] en España, un país moi dependente, a crise será durísima pola estrutura do PIB baseado no ladrillo, o turismo, o automóbil e en infraestruturas baratas xa insustentábeis. Ou hai un cambio do modelo produtivo capaz de absorber a toda esa poboación ou imos a unha taxa de paro do 30%».

Trilos: Pitonisa

A primeira muller no ranking dos mellores economistas do mundo e a única entre os cen primeiros (segundo a Universidade de Connecticut) prognostica que a recuperación económica non tardará. Acouga Jose Mari que a crise xa se acaba.

Cegos no labirinto

Novo rexistro histórico da contabilidade negra. Segundo a EPA, no primeiro trimestre do ano, a taxa de desemprego subiu até o 17,36% e o número de desempregados sobardou os catro millóns. Galiza suma case 163.000 parados, a taxa de desemprego colocouse xa no 12,2%. Coa estatística no xornal acudín ao Servizo Galego de Colocación para inscribirme como demandante de emprego, as cámaras da TVG estaban alí para poñerlle imaxes aos datos da EPA coa mesma afouteza coa que Dorothea Lange retratou a Gran Depresión.

A V2 e ministra de Economía e Facenda, Elena Salgado, anímanos dicindo que os datos son malos e mesmo peores que os esperados pero que, a partir de abril, as cousas van mellorar. Tras as palabras de V2, e co certeiras que adoitan ser as previsións económicas do goberno, as marcas da nosa esperanza caeron as súas cotas máis baixas. Hai un días, en The Guardian, o vello Eric Hobsbawm escribiu un artigo que titulou «Se o socialismo fracasou e o capitalismo está agora en bancarrota: que vén despois?». Nel deita unha análise crúa e pouco optimista:

Somos libres de volver á economía mixta. A vella caixa de ferramentas do laborismo está dispoñíbel de novo –calquera cousa até a nacionalización– así que vaiamos e usemos as ferramentas unha vez máis, que o laborismo nunca debería telas gardado. Pero iso supón que sabemos que facer con elas. Non o sabemos. Por unha banda, non sabemos como superar a crise actual. Ningún goberno do mundo, bancos centrais ou institucións financeiras internacionais sábeo: son todos como un cego que trata de saír dun labirinto tocando as paredes con distintos paus coa esperanza de atopar a saída.

E onte mesmo en La Vanguardia, Enric Juliana destripaba as ilusións de V2. Ao seu entender, a saída de Solbes do executivo traducirase nun aumento acelerado de gasto público e, consecuentemente, nunha escalada do déficit que podería chegar ao límite do consentido polo Tratado de Maastricht –o 60% do PIB–, o que posibilitará a mobilización duns 200.000 millóns de euros para medidas de urxencia ou rescate económico.

Esta inxección de capital público, xunto con outras medidas en marcha nas que se investiron xa 11.000 millones de euros, deberían provocar, segundo as previsións do Goberno, unha melloría dos indicadores económicos e o entalamento da crecida do desemprego. Sospeita Juliana que se isto ocorre non sexa máis que o típico rebote do gato morto do que falan en Wall Street: unha melloría artificial que dá paso a un afundimento económico aínda máis acusado.

Así pintan as cousas no labirinto da economía, movémonos entre paus de cego e rebotes de gatos mortos, agonizantes ou en pésimo estado de saúde. Menos mal que o Goberno 10 de Núñez Feijóo dixo que remataba coa crise nun abrir e pechar de ollos. Agardamos o seu plan de choque. Cegamente.

Relevos e revelacións

Tras o nomes e as primeiras explicacións, os relevos ministeriais decididos por Rodríguez Zapatero devólvenlle toda a súa actualidade á definición de política que nos deixou Groucho Marx: «A política é a arte de buscar problemas, atopalos, facer un diagnóstico falso e aplicar despois remedios errados.» Zapatero inclinouse por mudar o seu Vicepresidente Económico pero mantén ao fronte da área económica do seu goberno aos mesmos ministros suxerindo así que o problema non é a política senón o ritmo de aplicación que lle imprimía Pedro Solbes. Co tempo poderemos determinar se Salgado ten máis ou menos swing que Solbes pero que ninguén agarde maior coñecementos nin maior capacidade de innovación que o ministro agora cesado.

O perfil publicamente descoñecido e baixamente cualificado de Elena Salgado é emendado nas edicións de hoxe cunha solemne declaración: será Rodríguez Zapatero quen dirixa a política económica e Salgado xestionará as grandes liñas ordenadas polo presidente. Hai un proverbio nixeriano que di que «Non podes chantar un coitelo na túa propia perna e presumir diso.» Nesas anda o goberno do Estado.

Á luz das explicacións, Pedro Solbes prestará o seu derradeiro servizo a Zapatero facendo de «comedor de pecados». Onte El País serviulle tres ingratos pratos. De primeiro: era o ministro que quería ser ex-ministro o que obstaculizaba a posta en marcha das iniciativas anti-crise. De segundo: o gran enmascarador da gravidade da situación e quen nos vendeu o espellismo dunha España sen crise foi o agora cesado Solbes. De sobremesa, un sucedáneo, unicamente Solbes tomaba decisións no tocante ás políticas de reactivación económica no goberno; Corbacho, Sebastián, Álvarez, Espinosa, Garmendia e Corredor non teñen responsabilidade política corporativa neste tema. Produce arrepío ver como se escribe a historia gobernamental.

Zapatero esixe eficacia e resultados ao curto prazo. Sabe ben o que se xoga e por iso, baixo o presuposto de procurar unha maior iniciativa política, acaba de blindar o executivo con toda a plana maior do PSOE. O Presidente do partido, o seu secretario xeral e o seu vicesecretario xeral sentaranse no Consello de Ministros. Algo xa está garantido, o fracaso do goberno decapitará o partido. Poderá cambiar de persoas e de ritmos, pero como non cambie de políticas mal futuro se lle aveciña. O desemprego avanza sen tregua cara a unha fatídica cifra. Cando redondeemos os 4 millóns de parados no Estado, o Partido Popular estará en inmellorábeis condicións para presentar unha moción de censura. Con case toda certeza non haberá maioría parlamentaria que a faga prosperar pero, tanto ten, nese momento Rodríguez Zapatero comezará a deixar de ser presidente do Goberno.

Crise consoante

Leo en Sen Permiso, «Crise tipo L», unha análise económica que Alejandro Nadal publicou o pasado 19 de marzo en La Jornada. Nadal, un economista de sempre proveitosa lectura, achéganos unha prospectiva alfabética da crise globalizada á que lle dá a forma de tres consoantes. Recea sensatamente de que esteamos diante dunha crise tipo V; é dicir, perante dun tempo económico caracterizado por unha forte caída económica que vai ir seguido dunha áxil recuperación. Repara nas posibilidades dunha crise tipo U, un U alongado cara á dereita, cun fondo de crise sostido e unha nova expansión económica que tardará en chegar. E, por cabo, non descarta para moitas economías unha crise de tipo L, onde á caída seguirá un estendido período de estancamento e un repuntamento que non se enxerga no horizonte. É difícil atopar mellor xeito para grafar a crise, mesmo a crise dos proxectos políticos.

Lecturas en tempos de crise

Zygmunt Bauman é un pensador de grande engado editorial. Multiplícanse o número de títulos seus traducidos ao español e mesmo pezas menores son recuperadas para ser postas outra volta en circulación. Nesa onda, a editorial Katz ofrécenos Múltiples culturas, unha soa humanidade, onde axunta unha conferencia pronunciada polo sociólogo polonés no Centro de Cultura Contemporánea de Barcelona e unha entrevista que lle fixo Daniel Gamper Sachse.

En ambas as dúas pezas, Bauman reitera moitas das ideas motrices das súas obras maiores: a idealización de comunidades refuxio e a obsesión coas fronteiras como resultado da van esperanza de poder garantirnos unha protección auténtica fronte aos risco globais; a imposición dun mundo global onde se institucionaliza unha política local sen poder e un poder global sen limitacións políticas; a confirmación das cidades como vertedoiros dos problemas que se producen a escala global e como campo de batalla principal da loita e tensión entre liberdade e seguridade pero tamén como escenario no que se pon en práctica e desenvolve (con desigual éxito) a arte da convivencia diaria e pacífica coa diferenza...

Tamén nesta ocasión Zygmunt Bauman lémbranos que, na orde líquida dos nosos tempos, a vida se configura como unha sucesión de proxectos efémeros, de curto prazo, de impacto inmediato e de epidérmicos calados. Sinálanos como nómades que transitamos dun proxecto cara outro e subliña que a lembranza do noso último proxecto, ou do noso último éxito, non dura moito. Así como as derrotas e fracasos fan pouso, os éxitos non sedimentan; de aí que haxa que seguir movéndose dun proxecto a outro na procura de novos caladoiros de novos éxitos e recoñecementos. O autor de Modernidade líquida remítese con frecuencia á palabra alemá Unsicherheit como marca dos nosos tempos; Unsicherheit ten un significado múltiple: incerteza, inseguridade, vulnerabilidade e precariedade; é dicir, as materias constituíntes dos medos actuais.

Toda a obra de Bauman é suxestiva e estimulante, indicadora de tendencias certas da evolución das nosas sociedades mais, en tempos de bonanza como os felices noventa e o cambio de século, as súas descricións resultaban máis esperanzadas do que agora na cerna da primeira grande crise da globalización. As súas palabras mídense igual pero o peso da súa negrura é bastante maior. «Se perdemos a esperanza será a fin pero Deus nos libre de perder a esperanza». O que onte era unha sentenza para afirmarse con afouteza, hoxe semella unha ladaíña para que unha forza superior nos abeire. Tal que son malos tempos para a lírica...

Estados paralelos

Unha das moitas consecuencias do 11-S, alén de focalizar as alarmas no papel desequilibrante dos Estados canallas, foi a crecente preocupación polos chamados Estados fráxiles. Actualmente, rexístrase unha abondosa produción analítica que debulla os trazos características destas formas de estatalidade sacudidas polo impacto de, cando menos, unha cuádrupla crise que cuestiona a súa lexitimidade, as súas capacidades, a súa identidade e a súa finalidade. Estas reflexións politolóxicas engrosáronse con outras que chaman a atención asemade sobre a erosión e fendas producidas no Estado como consecuencia da presión da globalización e mesmo sobre a oportunidade e pertinencia histórica do Estado no tempo do todopoderoso Mercado Global.

Como indica David Sogge, investigador do Transnational Institute, «a idea do fracaso Estado reuniu a unha importante coalición de intereses [...] e as nocións sobre o fracaso do Estado amplían a súa cota entre os consumidores, incluídos consumidores claves do Pentágono, a OTAN, Bruxelas e a Secretaría Xeral da ONU».

Son tan numerosas as fábricas de ideas que se dedican á análise das fraquezas do Estados con olladas xeopolíticas interesadas como aquelas que o fan con rigor (auto)crítico e vontade transformadora. Entre as segundas, na nosa contorna, está FRIDE que se define como un think thank europeo para a acción global e que, desde 2001, nos achega un interesante catálogo de investigación e análises. Materiais ricaces para unha proveitosa e delongada lectura.

Outros fracasos estatais

O mapeado dos Estados derramados remítenos aos países do Sur Global e, secundariamente, á zona cero do fracaso histórico do socialismo realmente (in)existente, e dáse por descontado que ningún dos Estados do Primeiro Mundo foi abaneado, desde a Segunda Guerra Mundial, por unha crise de lexitimación, identidade, capacidade ou finalidade que permitise a súa etiquetaxe como Estado fallido ou fráxil.

Un dos analistas de FRIDE, Ivan Briscoe, ten dedicado varios traballos a ocupación do Estado por parte do crime organizado, conceptualizando o que denomina Estados paralelos, entre os que conta o Perú de Fujimori, O Salvador nos anos noventa do pasado século, a Serbia de Slobodan Milosevic, e Paquistán e Guatemala na actualidade. Países onde redes criminais afianzaron fondos e duradeiros vencellos co Estado, condicionando as políticas públicas e debilitando a propia autoridade estatal. Grupos criminais organizados animan así a formación dun Estado paralelo con influencia no poder xudicial, as forzas de seguridade e as estruturas estatais. Os estudos de Briscoe verifican que estas redes político-criminais «teñen a súa orixe nos sectores militares e da intelixencia que operaban en Estados febles nun tempo de apertura democrática crecente».

Italia, case un Estado paralelo

O visionado de Buongiorno, notte ou a lectura da obra de Sciascia e, máis apegados a nós, da de Camilleri ou Saviano suxiren que a Italia da Tangéntopolis ou do berlusconianismo ofrecen abondosa materia para reflexionar sobre as fraxilidades do Estado italiano e a súa coexistencia cun Estado paralelo gobernado pola piovra.

O caso italiano apunta outra orixe diferente da sinalada por Briscoe para Guatemala ou Paquistán, un humus civil nutrido polas carencias do Estado que lle outorga ás corporacións mafiosas unha maior capacidade de resistencia diante dos esforzos de limpeza e rexeneración. Así, o complexo económico-criminal da mafia non só identifica a un Estado dentro do Estado senón que representa ademais un activo fundamental para a expansión económica do país. Hoxe mesmo, os medios fan noticia, dun informe da Confesercenti que achega cifras abraiantes que permiten cualificar a mafía como «a primeira empresa italiana».

A facturación da Cosa Nostra, da 'Ndrangheta, da Camorra e da Sacra Coroa Unida sitúase entre os 90.000 e 130.000 millóns de euros, o que representa o 6 ou 7% do Produto Interior Bruto italiano. De aí extráense ao redor duns 50 a 70 mil millóns de beneficios netos.

Os nichos de negocio están moi diversificados tanto na esfera ilegal (prostitución, tráfico de armas e drogas, extorsión, usura e roubos) como (para)legal (construción de obra pública, xestión concesionada de servizos públicos, operacións inmobiliarias e financeiras...). Malia que a contabilidade mafiosa non salienta pola súa transparencia, o informe ofrece estimacións de negocio fabulosas para a usura (13.000 millóns de facturación anual), o tráfico de droga (59.000 millóns) e armas (5.800 millóns de euros), a extorsión (10.000 millóns de euros), fraudes (4.600 millóns) ou contrabando (7.400 millóns).

A facturación mafiosa no sector inmobiliario, lavandaría principal de diñeiro negro, suma 13.000 millóns de euros. Estímase que as corporacións mafiosas invisten no negocio inmobiliario o 37,5% dos seus beneficios. Por outra banda, a comercialización de produtos de grandes marcas falsificadas réndelle 6.300 millóns de euros. Un sector en expansión, que xa se coñece como a ecomafía, é a xestión de servizos ambientais (lixeiras, transporte, recollida e almacenaxe de residuos...) que reporta ingresos anuais de 16.800 millóns de euros.

O sinal de alerta de Confesercenti ofrece outras dúas vertentes aínda moito máis preocupantes. Unha: a crise crea condicións moi favorables para a expansión da mafía cara a sectores da economía produtiva vulnerábeis e faltos de créditos para garantir a súa sustentabilidade. Dúas: esténdese a concertación de operacións entre as empresas mafiosas e os grandes grupos económicos para pactar cotas de mercado, sobre todo, no que atinxe á concesión de servizos e licitacións de obra pública. O resultado previsíbel é que a presenza da criminalidade organizada, ao abeiro da crise actual, vai consolidarse en toda a actividade económica da República italiana.

A crise globalizada chama a atención sobre a necesidade de que os poderes públicos recuperen a iniciativa para lograr a regularización dos mercados financeiros e evitar que canibalicen as economías produtivas. O Estado italiano aqueixado dunha aguda neopatrimonialización (derivada das políticas do patrón Berlusconi) e socavado pola expansión do Estado paralelo que tentacularmente dirixe a mafia non parece estar nas mellores condicións para cumprir esas funcións reguladoras.

Adam Przeworski sinalou que «o paso decisivo para a democracia é a devolución do poder desde un grupo de persoas a un conxunto de normas». En Italia enxérgase un preocupante cambio de sentido. Vagorosamente os poderes políticos e económicos están deixando de ser regulamentados por normas para ser devoltos a «grupos de persoas»; nesa emerxente e nova oligarquía, os capos mafiosos levan camiño de ser os que máis ordenan. Un futuro que de confirmarse será realmente criminal.

Derrotas disciplinarias

«Os efectos directos [da crise] sobre a xente aínda non chegaron. Creo que veremos á xente saíndo á rúa cando os empregos e os servizos comecen a colapsar, cando se deixe de falar da banca. Serán as consecuencias dese colapso e non o colapso en si, o que saque á xente á rúa». A previsión é do cineasta Ken Loach. As crise alimenta a necesidade dun cambio de raíz. Con todo, ese cambio é tan só unha posibilidade e Loach é pouco optimista na súa diagnose sobre o estado actual das forzas que aspiran a gran transformación do mundo: «A esquerda tivo un longo período de derrotas [...] Hai unha sensación de que non se pode gañar e ese é un problema.»

Xa, en 1938, no seu clásico Programa de Transición, León Trotski reparaba como o sol podía pasar pola porta dos cavilosos revolucionarios sen deterse: «As condicións obxectivas da revolución proletaria non só están maduras senón que empezaron a descomporse. [...] Todo depende do proletariado, é dicir, da súa vangarda revolucionaria A crise histórica da humanidade redúcese á dirección revolucionaria».

A súa linguaxe pode semellar hoxe en día un tanto ruda e trastempada pero o dilema de don León é o mesmo que subliña Mr. Ken setenta anos despois: As condicións obxectivas están maduradas, as que non están ben logradas son as condicións subxectivas; hai condicións para o proceso pero non actores preparados; non hai falla de necesidade, hai falla de ideas, convicción e confianza nas propias forzas. O corpo [social] pídeo pero a cabeciña [política] está en condicións de dar conta do pedimento. Esa é a vella espiral que segue a desenrolar moitas das impotencias e imposibilidades do noso mundo e do noso tempo.

Economía vacacional

Malia estar convocado como un gran debate parlamentario para expor as solucións á crise económica, rematou informativamente como unha agre desputa doméstica sobre as preferencias de lecer e os gastos vacacionais do presidente Touriño e de Núñez Feixóo. Aguilloado pola provocación do líder do PPdeG, Pérez Touriño entregouse a unha escalada verbal de dubidosa utilidade pública. Nivelazo argumentativo de La Noria. Para poñerlle colofón, só faltou que algún dos antagonistas recuperase (e adaptase) as enxeñosas definicións de Ronald Reagan quen dicía que depresión económica é cando perdes o teu emprego; recesión cando un veciño está no paro; e recuperación cando está sen traballo Jimmy Carter / Pérez Touriño / Núñez Feixóo [chátese o que máis preste].