Neandertais ou Cromañóns? A pregunta de Juan Carrión Maroto abre unha reflexión sobre a evolución do marquetin que nos ofrece no «Suplemento Pymes» de Público. A metáfora antropolóxica permítelle establecer unha taxonomía dual: hai empresas neandertais e empresas cromañóns. A paleoantropoloxía dinos que os cromañóns dispoñían dunha serie de habilidades diferenciais respecto dos neandertais. Resume Carrión: capacidade de futurizar, de aprender, de cambiar, de comunicarse, de colaborar...
A partir dunha constatación histórica («Non sobreviviron os máis fortes, nin os teoricamente máis intelixentes, senón os que mellor se adaptaron aos cambios e os que crearon condutas máis intelixentes»), proxecta as características dos cromañón ao mundo da empresa para identificar como especie gañadora ás empresas cromañonas por serem máis flexíbeis, máis rápidas, máis áxiles, máis innovadoras, máis humanas e por ter unha maior capacidade de aprendizaxe.
Tamén na política
A metáfora foi fabulada exitosamente por Horacio Andrade e pode ser trasposta sen grandes escordaduras intelectuais aos partidos políticos. Andrade construíu dous tipos ideais que farían palidecer de envexa ao mestre Max Weber. Así, o formateado neandertal caracterízase por:
1. Estrutura pesada 2. Reactiva (orientada ao presente) 3. Ríxida 4. Incapaz de aprender 5. Incapaz de adaptarse a condicións cambiantes 6. Incapaz de moverse cando é necesario 7. Resposta lenta 8. Tecnoloxía primitiva 9. Aversión ao risco 10. Ve á contorna como unha ameaza.
Pola contra, o formateado cromañón ofrece esta fasquía:
1. Estrutura lixeira 2. Proactiva (orientada ao futuro) 3. Flexíbel 4. Gran capacidade de aprendizaxe 5. Gran capacidade de adaptación 6. Gran mobilidade 7. Resposta rápida 8. Tecnoloxía adecuada á situación 9. Disposición a asumir riscos 10. Ve á contorna como unha oportunidade.
Certamente existen partidos cromañóns e partidos neandertais, pero tamén partidos nos que coexisten en precario equilibrio evolutivo as dúas especies. Actualmente o Partido Popular ofrecésenos como un sumatorio antropolóxico-político de cromañóns e neandertais en coexistencia nada pacífica. Hai tipos ideais neandertalenses como Acebes (en retiro), Pujalte, Esperanza Aguirre e, como non, José María Aznar. E hai idealizados cromañóns como Pons ou Gallardón.
A historia evolutiva da especie humana saldouse coa superioridade dos cromañóns, pero esa non ten porque ser necesariamente a historia do Partido Popular. É máis, a propia existencia de Aznar é unha aterradora refutación das teorías evolucionistas e un mal anunciou de que unha parte da especie está en dramática regresión. O planeta dos simios máis que unha ficción ou unha metáfora para as soberbias reflexións de Manuel Vázquez Montalbán, é hoxe o horizonte intelectual do xenio que dirixe a FAES.
Alén da tentación caníbal que anima o debate no Partido Popular, hai que deterse a reflexionar sobre as vantaxes competitivas dos cromañóns. Na esquerda e na dereita, aquí e acolá.
As ofertas para a política 2.0 han ofrecer estruturas lixeiras e de participación aberta, han ter vontade anticipatoria, deben fundarse no coñecemento e na avaliación das políticas propias, serán inclusivas e integradoras, deben ser propositivas e cómprelles responder axilmente ás necesidades emerxente ao tempo que crean novas necesidades; a súa aposta é a mobilización de persoas e ideas, apoiándose na rede e nas novas tecnoloxías, e toca asumir as decisións, as súas consecuencias e os riscos e enfrontar os problemas e desafíos como oportunidades e non como amedrentadoras ameazas.
Prácticas de storytelling. Un exemplo que nos ofrecen dous senlleiros dirixentes políticos: José Blanco e Pío García Escudero. Informa Luís Díez desde «El runrún» de Públicohoxe. Premios da Academia de Televisión, agradecementos e (auto)bombo polo debate bipartidista dos Grandes Homes na campaña do 9-M. O conto de don Pío: «O mandato dos xefes era que houbese debates.» O conto de don José: «O mandato era da xente.» É doado establecer quen é o Cego e quen é o Cego que non pode ver o comezo da primavera. Aínda que sexa máis próximo á verdade o que di o cego Pío que o que proclama o cego José.
Lembra Roig que nos anos oitenta traballaba nunha axencia de publicidade que no seu recibidor tiña exposta unha breve, sabida e apócrifa historia:
Un vello pide esmola en Central Park cun cartaz no que conta a súa historia: «Son cego». Un redactor publicitario, camiño do seu estudio, déixalle cada día unha moeda. Un día anúncialle que non lle vai deixar a moeda, senón que lle vai escribir algo no cartaz. Ese día o cego mendicante ve multiplicar os seus ingresos. No serán o publicista explícalle ao cego a clave do éxito recadatorio. Mudou a rotulación do cartaz trocando o «Son cego» por un «Son cego e hoxe comeza a primavera».
Esta narración resume esencialmente a esencia do storytelling: a clave é contar o mesmo pero con outras palabras.
Con esa historia Alonso Álvarez Barreda rodou unha curtametraxe –Historia dun letreiro– coa que gañou o premio Special Cannes 2008, outorgado pola Short Film Corner.
Galardón arrodeado de agre polémica xa que, con anterioridade, Francisco Cuenca Alcaraz contara cinematograficamente a mesma historia nunha curta –Unha esmola, por favor–, que se presentou na cuarta edición do NoTodoFilmFest.
A rede está rabudamente enleada nun debate sobre a existencia (ou non) de plaxio. Se atendemos ao texto de Miguel Roig, a historia orixinal ten máis dun cuarto de século. Como para poñerse a discutir quen plaxia a quen e quen plaxio o que. A cousa é máis simple. Tanto Cuenca Alcaraz como Álvarez Barreda executaron disciplinadamente á fórmula máxica do storytelling: contaron o mesmo con outras palabras/imaxes.
Guillermo Morales, para demostrarnos que sempre se pode ir máis alá, (re)contou a historia e parodiou o debate sobre a orixinalidade das historias narradas neste tempos de coñecemento global e de discusión do copyright.
O mozo do pixama de raias azuis e brancas estaba sentado na cama, soprando burbullas. Non coa boca, senón a través do pescozo Estabamos na sala número oito do hospital de Natalspruit, en Katlehong, onde xacía xunto a outros 34 doentes, todos apuñalados ou tiroteados co sorte de haber sobrevivido a peor noite de violencia política que se viu este ano en todos os distritos negros de Sudáfrica [...] O mozo do pixama de raias azuis e brancas tiña un tubo e 7,5 centrímetros inserido na gorxa, xunto enriba da noce. O orificio polo que entraba un tubo fíxollo unha bala. Respiraba, gurgullaba, polo tubo. De aí as burbullas. Unhas burbullas de cor rosa claro, polo sangue.
O retallo é dunha peza xornalística que John Carlín escribiu en xullo de 1993. Carlín, que foi correspondente de diversosmedios europeos en Sudáfrica entre 1989 e 1995, reuniu en Heroica tierra cruel (2004) unha escolma dos seus artigos, reportaxes e entrevistas sobre a fin do apartheid e sobre a Ruanda que sobreviviu ao xenocidio. No limiar Nelson Mandela lembra as arriscadas denuncias que facía nas súas crónicas sobre a existencia dunha «Terceira Forza», en complicidade cos poderes fácticos brancos de Pretoria, dedicada a desestabilizar o país, provocar a guerra civil entre os partidarios do Congreso Nacional Africano e Inkatha, e asegurar así a continuidade do apartheid.
Un magnífico libro. A miña lectura fica no seu ecuador pero estou ansioso por chegar ás páxinas que dedica a Ruanda, onde anuncia a súa admiración por Paul Kagame, un controvertido e fascinante personaxe que volve estar no ollo do furacán por causa da terceira guerra do Congo. Veremos se o xuízo de Carlin resiste a evolución do personaxe e a súa implicación na convulsa historia do país do corazón das tebras. As entregadas páxinas que dedica a Mandela, todo hai que dicilo, lense coa frescura do orballo outonizo e renovan a confianza na humanidade de Madiba.
Retruque de Castelao sobre a necesidade dunha política centrista. Pode lerse nos seus Cadernos (1938-1948). «Salvador de Madariaga para defender a política de centro, contra dos estremistas da dereita e da esquerda, dicía que a política de centro era comparábel coa quilla dos barcos, entre babor e estribor. Esqueceuse Madariaga de que o centro do barco non está entre babor e estribor, senón entre a proa e a popa. E nós non queremos ser a popa...»
Releo Diario de Lecturas de Alberto Manguel, unha peza literaria exquisita. Do libro ao autor. Procuro na wikipedia talladas da súa biografía. Gardo tres. A primeira: o seu primeiro oficio como lector de Borges a quen alivia a cegueira achegándolle letras entre 1964 e 1967. A segunda: non fixo estudos universitarios porque os consideraba aburridos. A terceira: en 2000 Manguel mudouse a Poitou-Charentesen, onde el e o seu compañeiro compraron e rehabilitaron unha granxa medieval, alí armaron unha biblioteca de carballo para almacenar 30.000 libros.
Diario de Lecturas comeza cunha viaxe a Arxentina do poscorralito en xuño de 2002; de volta a Poitou-Charentesen, Manguel comeza a desencaixar libros para ocupar unha inmensidade de andeis. «Estou na miña biblioteca, arrodeado de andeis baleiros e de torres de libros cada vez máis altas. Ocorréseme que puido rastrexar todas as miñas lembranzas a través destes volumes que se amorean. De súpeto, todo parece superfluo, tanta acumulación de papel impreso.» Lendo o Diario non queda a menor dúbida de que tanto libro deixa un pouso que, en ningún caso, pode ser cualificado como «superfluo».
Calquera páxina que escollas é unha mina de sabedoría e intelixencias. Citas contundentes como unha, datada en 1916, de Lugones que, neste días de arrecendo preelectoral, serve para fertilizar un pesimismo escéptico: «A política! Velaí o azoute nacional. Todo o que no país representa atraso, miseria, inquinidade, provén dela ou é ela quen o explota.» Eruditas sorpresas, algunha moi próxima: «Dise que quen non visita en vida a capela de San Andrés de Teixido terá que facelo despois de morrer. A San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo.» E anécdotas cotiás de brillante representatividade: «Hoxe, durante o almorzo, meu irmán dime que só o 10 por 100 da xudicatura está corrompido. “Excluíndo, por suposto –engade–, ao Tribunal Supremo, aí todos os membros son corruptos”.»
Unha das moitas consecuencias do 11-S, alén de focalizar as alarmas no papel desequilibrante dos Estados canallas, foi a crecente preocupación polos chamados Estados fráxiles. Actualmente, rexístrase unha abondosa produción analítica que debulla os trazos características destas formas de estatalidade sacudidas polo impacto de, cando menos, unha cuádrupla crise que cuestiona a súa lexitimidade, as súas capacidades, a súa identidade e a súa finalidade. Estas reflexións politolóxicas engrosáronse con outras que chaman a atención asemade sobre a erosión e fendas producidas no Estado como consecuencia da presión da globalización e mesmo sobre a oportunidade e pertinencia histórica do Estado no tempo do todopoderoso Mercado Global.
Como indica David Sogge, investigador do Transnational Institute, «a idea do fracaso Estado reuniu a unha importante coalición de intereses [...] e as nocións sobre o fracaso do Estado amplían a súa cota entre os consumidores, incluídos consumidores claves do Pentágono, a OTAN, Bruxelas e a Secretaría Xeral da ONU».
Son tan numerosas as fábricas de ideas que se dedican á análise das fraquezas do Estados con olladas xeopolíticas interesadas como aquelas que o fan con rigor (auto)crítico e vontade transformadora. Entre as segundas, na nosa contorna, está FRIDE que se define como un think thank europeo para a acción global e que, desde 2001, nos achega un interesante catálogo de investigación e análises. Materiais ricaces para unha proveitosa e delongada lectura.
Outros fracasos estatais
O mapeado dos Estados derramados remítenos aos países do Sur Global e, secundariamente, á zona cero do fracaso histórico do socialismo realmente (in)existente, e dáse por descontado que ningún dos Estados do Primeiro Mundo foi abaneado, desde a Segunda Guerra Mundial, por unha crise de lexitimación, identidade, capacidade ou finalidade que permitise a súa etiquetaxe como Estado fallido ou fráxil.
Un dos analistas de FRIDE, Ivan Briscoe, ten dedicado varios traballos a ocupación do Estado por parte do crime organizado, conceptualizando o que denomina Estados paralelos, entre os que conta o Perú de Fujimori, O Salvador nos anos noventa do pasado século, a Serbia de Slobodan Milosevic, e Paquistán e Guatemala na actualidade. Países onde redes criminais afianzaron fondos e duradeiros vencellos co Estado, condicionando as políticas públicas e debilitando a propia autoridade estatal. Grupos criminais organizados animan así a formación dun Estado paralelo con influencia no poder xudicial, as forzas de seguridade e as estruturas estatais. Os estudos de Briscoe verifican que estas redes político-criminais «teñen a súa orixe nos sectores militares e da intelixencia que operaban en Estados febles nun tempo de apertura democrática crecente».
Italia, case un Estado paralelo O visionado de Buongiorno, notte ou a lectura da obra de Sciascia e, máis apegados a nós, da de Camilleri ou Saviano suxiren que a Italia da Tangéntopolis ou do berlusconianismo ofrecen abondosa materia para reflexionar sobre as fraxilidades do Estado italiano e a súa coexistencia cun Estado paralelo gobernado pola piovra.
O caso italiano apunta outra orixe diferente da sinalada por Briscoe para Guatemala ou Paquistán, un humus civil nutrido polas carencias do Estado que lle outorga ás corporacións mafiosas unha maior capacidade de resistencia diante dos esforzos de limpeza e rexeneración. Así, o complexo económico-criminal da mafia non só identifica a un Estado dentro do Estado senón que representa ademais un activo fundamental para a expansión económica do país. Hoxe mesmo, os medios fan noticia, dun informe da Confesercenti que achega cifras abraiantes que permiten cualificar a mafía como «a primeira empresa italiana».
A facturación da Cosa Nostra, da 'Ndrangheta, da Camorra e da Sacra Coroa Unida sitúase entre os 90.000 e 130.000 millóns de euros, o que representa o 6 ou 7% do Produto Interior Bruto italiano. De aí extráense ao redor duns 50 a 70 mil millóns de beneficios netos.
Os nichos de negocio están moi diversificados tanto na esfera ilegal (prostitución, tráfico de armas e drogas, extorsión, usura e roubos) como (para)legal (construción de obra pública, xestión concesionada de servizos públicos, operacións inmobiliarias e financeiras...). Malia que a contabilidade mafiosa non salienta pola súa transparencia, o informe ofrece estimacións de negocio fabulosas para a usura (13.000 millóns de facturación anual), o tráfico de droga (59.000 millóns) e armas (5.800 millóns de euros), a extorsión (10.000 millóns de euros), fraudes (4.600 millóns) ou contrabando (7.400 millóns).
A facturación mafiosa no sector inmobiliario, lavandaría principal de diñeiro negro, suma 13.000 millóns de euros. Estímase que as corporacións mafiosas invisten no negocio inmobiliario o 37,5% dos seus beneficios. Por outra banda, a comercialización de produtos de grandes marcas falsificadas réndelle 6.300 millóns de euros. Un sector en expansión, que xa se coñece como a ecomafía, é a xestión de servizos ambientais (lixeiras, transporte, recollida e almacenaxe de residuos...) que reporta ingresos anuais de 16.800 millóns de euros.
O sinal de alerta de Confesercenti ofrece outras dúas vertentes aínda moito máis preocupantes. Unha: a crise crea condicións moi favorables para a expansión da mafía cara a sectores da economía produtiva vulnerábeis e faltos de créditos para garantir a súa sustentabilidade. Dúas: esténdese a concertación de operacións entre as empresas mafiosas e os grandes grupos económicos para pactar cotas de mercado, sobre todo, no que atinxe á concesión de servizos e licitacións de obra pública. O resultado previsíbel é que a presenza da criminalidade organizada, ao abeiro da crise actual, vai consolidarse en toda a actividade económica da República italiana.
A crise globalizada chama a atención sobre a necesidade de que os poderes públicos recuperen a iniciativa para lograr a regularización dos mercados financeiros e evitar que canibalicen as economías produtivas. O Estado italiano aqueixado dunha aguda neopatrimonialización (derivada das políticas do patrón Berlusconi) e socavado pola expansión do Estado paralelo que tentacularmente dirixe a mafia non parece estar nas mellores condicións para cumprir esas funcións reguladoras.
Adam Przeworskisinalou que «o paso decisivo para a democracia é a devolución do poder desde un grupo de persoas a un conxunto de normas». En Italia enxérgase un preocupante cambio de sentido. Vagorosamente os poderes políticos e económicos están deixando de ser regulamentados por normas para ser devoltos a «grupos de persoas»; nesa emerxente e nova oligarquía, os capos mafiosos levan camiño de ser os que máis ordenan. Un futuro que de confirmarse será realmente criminal.
A ministra de Defensa Carmen Chacóndeclarou que os terroristas que atacaron aos militares en Afganistán «ameazan a liberdade e ameazan a seguridade de todos, tamén das nosas familias». Hai tempo o Consello Económico para a Defensa de Francia deu consigna a esta política: Non hai ameazas para as nosas fronteiras, pero tampouco hai fronteiras para as nosas ameazas.
Semellante teoría xustificativa vale para asegurar a presenza de tropas españolas en Afganistán pero tamén en Iraq ou alí onde nos reine o capricho xeoestratéxico. Se a presenza das tropas é un indicador de amenazas, o resultado é cando menos choqueiro; actualmente hai tropas ou observadores militares do Estado español en Bosnia-Herzegovina, Kosovo, Libano, Afganistán, Chad-República Centro Africana e República Democrática do Congo.
A cartografía de ameazas non é xeopoliticamente moi congruente, pero tanto ten. En termos de comunicación, a globalización da ameaza é unha eficaz estratexia para xustificar a presenza militar española polo mundo adiante e a ministra Chacón sabe que canto máis se xeneralice o imaxinario de inseguridade máis medrará o consenso ao redor da participación militar española en Afganistán.
A comparativa de resultados das sondaxes realizadas polo Real Instituto Elcano en novembro de 2007 e en abril de 2008 ofrece un cambio radical de pareceres.
Hai un ano a sondaxe achegaba o seguinte balance: a presenza de tropas española en Afganistán é moi positiva (2,7%), positiva (44,2%), negativa (39,8), moi negativa (9,4%). Co envío de máis tropas a Afganistán están moi de acordo (2,8%), de acordo (19,3%), en desacordo (46,4%) e moi en desacordo (25%). Un 75% dos entrevistados estarían a favor da retirada das tropas de Afganistán se se producisen baixas en combate e un 17% en contra.
Na enquisa de abril a presenza militar é moi positiva para o 5,2%, positiva para o 58,3%, negativa para o 27,8% e moi negativa para o 3,3%. Un 3,6% cre que hai que aumentar as forzas, o 37,6% mantelas, un 15,5% disminuílas e agora só o 36,3% pensa en que hai que retiralas.
A ultima sondaxe de Elcano procura novos argumentos de ameaza e inclúe unha rechamante pregunta: Cre que o cultivo de opio en Afganistán representa unha ameaza para España? O 52,6% dos entrevistados considérano unha ameaza, o 33% non, o 13,7% Non saben/Non contestan.
O medo é unha materia estratéxica para formatear novas conciencias. Estamos avisados polo mestre Bauman: «Medo é o nome que damos á nosa incerteza: á nosa ignorancia con respecto á ameaza e ao que hai que facer -ao que pode e non pode facerse- para detela en seco, ou para combatela, se parala é algo que xa está máis aló do noso alcance.» Asusta que algo queda.
O Molt HonorableJordi Pujol participa no ciclo Conversas con... A súa disertación déitase humorada e sen rumbo definido nun repaso eslaiado dos cambios tecnolóxicos, sociais e políticos do mundo (pre/proto)globalizado. No fío das súas palabras anóanse dúas achegas memorábeis.
A primeira é unha frase feliz: «A alegría é un activo económico fundamental.»
A segunda foi a súa sentida homenaxe a don Valentín Paz Andrade, a quen Pujol recoñece toda a súa grandeza no feito de ter sido «un home fiel ao seu país» nun tempo en que as lealdades a Galiza cotizaban ben pouco.
Rememorou o ex-President que, cando se organizaron os primeiros diálogos da oposición democrática con Adolfo Suárez para tramar a Transición, na mesa sentábase o PNV para dar voz a Euscadi e Convergència para dar conta de Cataluña. Galiza tiña unha cadeira pero non había unha opción galeguista organizada que a ocupase.
Ese baleiro encheuno a fidelidade de don Valentín Paz Andrade á espera dunha representación política de Galiza que, como ben sabemos, tardou moitos anos en chegar. Non é mala cousa que alguén de fóra veña lembrarnos a débeda que temos con don Valentín por ter coidado, en soidade, daquela abandonada cadeira de Galiza.
Escribiu Mia Couto que a maior das pontes é a que permite o paso desde o desespero á esperanza. A esa grande arquitectura política dedicouse neste último ano Barack Obama. E demostrou que podía facerse. A súa rotunda vítoria electoral así o certifica. Hai moitas e moi boas análises que explican a revolución democrática que el personaliza. Os primeiros compases deste video, que espalla Calidonia, son unha excelente introdución á que, para a miña idea, é a razón máis relevante do seu éxito: a historia que contaba Obama era a mellor. Unha historia para un novo tempo. A mellor e a que unha gran maioría de estadounidenses querían volver escoitar desde hai moitotempo. Escoitar e darlle a forza e o poder necesario para que se faga realidade.
«Os efectos directos [da crise] sobre a xente aínda non chegaron. Creo que veremos á xente saíndo á rúa cando os empregos e os servizos comecen a colapsar, cando se deixe de falar da banca. Serán as consecuencias dese colapso e non o colapso en si, o que saque á xente á rúa». A previsión é do cineasta Ken Loach. As crise alimenta a necesidade dun cambio de raíz. Con todo, ese cambio é tan só unha posibilidade e Loach é pouco optimista na súa diagnose sobre o estado actual das forzas que aspiran a gran transformación do mundo: «A esquerda tivo un longo período de derrotas [...] Hai unha sensación de que non se pode gañar e ese é un problema.»
Xa, en 1938, no seu clásico Programa de Transición, León Trotski reparaba como o sol podía pasar pola porta dos cavilosos revolucionarios sen deterse: «As condicións obxectivas da revolución proletaria non só están maduras senón que empezaron a descomporse. [...] Todo depende do proletariado, é dicir, da súa vangarda revolucionaria A crise histórica da humanidade redúcese á dirección revolucionaria». A súa linguaxe pode semellar hoxe en día un tanto ruda e trastempada pero o dilema de don León é o mesmo que subliña Mr. Ken setenta anos despois: As condicións obxectivas están maduradas, as que non están ben logradas son as condicións subxectivas; hai condicións para o proceso pero non actores preparados; non hai falla de necesidade, hai falla de ideas, convicción e confianza nas propias forzas. O corpo [social] pídeo pero a cabeciña [política] está en condicións de dar conta do pedimento. Esa é a vella espiral que segue a desenrolar moitas das impotencias e imposibilidades do noso mundo e do noso tempo.
O estado da opinión pública nunha democracia esixente ten sentir republicano aínda que só fose pola razón subliñada por Daniel Afonso Castelao: «Nunha monarquía hai un rei; nunha república hai tantos reis como cidadáns»; de aí que calquera actuación que singularice e contraste a opinión da Casa Real coa opinión cidadá maioritaria remexe paixóns e fundamentos constitucionalistas e invita, sobre todo, a discutir a utilidade da voz da Monarquía.
Por máis que a familia política considere a polémica como unha «chorrada», canto máis se sabe do pensamento forte de Sofía de Grecia máis se apaga o verniz democrático da Coroa. Á parte da poxa de loanzas e (des)lealdades monárquicas ao que se entregaron Partido Popular e PSOE e da certeza de que algún secretario o vai pasar realmente mal, a enleada serviu basicamente para convencer a unha inmensa maioría de cidadáns de que o que máis lle reina á Casa Real é permanecer nun estado de invisibilidade e silencio mediático (case) permanente.
Maquiavelo sempre preocupado polo porvir dos príncipes reiteraríalle a Sofía a súa sabida sentenza: Qui nescit dissimulare nescit regnare [Quen non sabe disimular non sabe reinar]. Disimular, ficar inmóbil, facerse invisíbel, permanecer en silencio; eses son as máis intelixentes estratexias que ten a familia Borbón para garantirse un futuro confortábel. Calquera outro curso de acción e toda innovadora declaración de principios aleitan os peores presaxios sobre unha institución que, cada vez, é máis valorada como unha tradición ornamental e menos como unha necesidade democrática.
Neandertais ou Cromañóns? A pregunta de Juan Carrión Maroto abre unha reflexión sobre a evolución do marquetin que nos ofrece no «Suplemento Pymes» de Público. A metáfora antropolóxica permítelle establecer unha taxonomía dual: hai empresas neandertais e empresas cromañóns. A paleoantropoloxía dinos que os cromañóns dispoñían dunha serie de habilidades diferenciais respecto dos neandertais. Resume Carrión: capacidade de futurizar, de aprender, de cambiar, de comunicarse, de colaborar...
