Nestes días de andaina iniciática dun novo xornal de Galicia, vénseme á cabeza, como retrouso, Los demasiados libros, un título imprecindíbel no que o poeta e ensaista mexicano Gabriel Zaid reflexionou sobre a sobreprodución de títulos e os futuros posíbeis da industria editorial. Galiza agarda por un ensaio de razóns semellantes, que ben se podería titular Os demasiados medios, para explicar cabalmente a proliferación de cabeceiras informativas (reais, irreais e virtuais) que inzan os quioscos e a rede dun país de poucos lectores pero de abondosas axudas públicas (directas ou indirectas) ás empresas de comunicación. As razóns son sabidas pero tamén son pudorosamente obviadas.
De modo xenérico, para facer cartos cun xornal hai tres instrumentos: a publicidade, as promocións e a venda do papel impreso ou da visita virtual. No que D. C. Hallin e P. Mancini denominaron sistema político-mediático mediterráneo habería que sumarlles as subvencións e axudas públicas, auténtico cuarto piar do negocio da comunicación nos países latinos.
Neste ecosistema mediático, o equilibrio de ingresos é altamente inestábel e calquera novo produto pode provocar turbulencias con graves impactos no balance de resultados, máis aínda en tempos de crise global dos media; por iso a algúns (poucos) gustaríalles que a xestión das axudas e as publicidades das administracións públicas aténdese escrupulosamente ao efecto Mateo segundo o cal «ao que máis ten, máis se lle dará; e ao que menos teña, aínda o pouco que teña se lle quitará»; de aí a carraxe provocada porque a directriz bíblica se aplique de xeito imperfecto e que non se impuxese (aínda) a expropiación do pouco que reciben os menos podentes.
Non é ningún segredo que, en Galiza, o medio de comunicación que máis ten é tamén o que máis recibe e que este feito contábel non impide ao seu dono autoproclamarse «o último editor independiente de España» ou aparecer como o denunciador da falta de librecompetencia mediática («A competencia non está nos medios, senón que vén do mundo político, dun fondo de réptiles empresarial, de nacemento espúreo»).
Coraxe manda: «Non edito ni falo para que me queiran, senón porque quero a Galicia.» Esta a súa divisa non foi garantía suficiente para que non deformase grotescamente un medio de comunicación até convertelo nun medio de obsesión. A axenda obsesiva enfía a Cidade da Cultura, a Feira da Habana, a competencia xornalística e as tentacións de San José, o negocio eólico e outras moitas paixóns e odios máis ou menos fabulados. Unha axenda que tapa os méritos de quen lle discute a súa predominancia e arrogancia mediática, fabrica éxitos artificiais para quen se lle entrega mansamente, e afoga a todos os demais na indiferenza.
A posición herdada no mercado mediático galego alenta sobradas prepotencias e sabe que se pode facer e dicir o que queira porque só se escoitará alto e claro unicamente o que el desexe; e que a onde non cheguen as súas palabras de orde chegarán as súas ordes de silencio. E así se seguirá até que os lectores rescindan a súa lealdade ou un mal paso na xestión aboque á grande empresa á creba.
Falamos moito de que a nosa democracia está mediatizada e de que, como afirma Salvador Cardús, «os medios se converteron no escenario da política», mais en verdade a algúns aínda lles parece que a política está pouco mediatizada e aspiran a que os «homes de empresa» do cuarto poder sexan quen determinen as grandes decisións, cando menos, do primeiro e segundo poder. Esa caricatura mesiánica dos grupos mediáticos como auténticos demiurgos da cousa pública empata moi ben cun modelo de política patricia que despreza as representacións plebeas e cun entendemento oligárquico do que é autogoberno democrático.
O Galicia
Con semellante pano de fondo, releo Castelao na luz e na sombra, onde Valentín Paz Andrade rememora a fundación do xornal Galicia en 1922. Unha aventura cunha liña editorial esteada na independencia, no liberalismo e na galeguidade. Paz Andrade, como director, entendía innovadoramente a caricatura e o editorial como «dúas pezas claves para gañar lectores» e por iso privilexiou o humor gráfico da man de Castelao e institucionalizou na prensa galega o editorial xa que, na súa idea, a «quen lee, gústalle recibir preformada unha opinión idónea a soster sobre os acontecementos ao ritmo que van sucedendo». Valores, posición editorial e humor son compoñentes imprescindíbeis de todo bo xornal e o Galicia foi naqueles tempos un excelente xornal.
Don Valentín fai tamén memoria da recepción do novo xornal: «O diario en aquele dia lanzado [25 de xullo de 1922] foi acollido como nos agardabamos. Con quentura e ledicia no pobo e nas crases media e culta. E con receio no estamento dominante da sociedade. Con receio, mais sin xenreira.» É ben posíbel que a ollada que nos ofrece sobre o acollemento do Galicia estea cangada de candidez e dunha nostalxia optimista, pero de todo é certo que se o xornal de Paz Andrade saise a rúa hoxe atoparíase con toda a quentura da xenreira e con todos os receos imaxinábeis xa que, tal como está o mercado mediático, os que máis teñen unicamente son quen de imaxinar dúas políticas: o exterminismo ou o canibalismo.
John Berger: «Ante a matanza en curso en Gaza» [La Jornada, 28/12/08]
Somos espectadores do máis recente –e talvez penúltimo– capítulo do conflito entre Israel e o pobo palestino, que dura xa 60 anos. Sobre as complexidades deste tráxico conflito pronunciáronse milleiros de millóns de palabras en defensa dun ou doutro bandos. Hoxe, ante os ataques israelís contra Gaza, o artificio esencial, que estivo aí encuberto tras o conflito, queda revelado flagrante e burdamente: a morte dunha vítima israelí parece xustificar a matanza de 100 palestinos. Unha vida israelí equipárase en valor a 100 vidas palestinas.
É isto o que o Estado israelí e o que os medios mundiais, máis ou menos, repiten insensatamente, aínda que hai cuestionamientos marxinais. E esta pretensión, que acompañou e xustifica a máis prolongada ocupación de territorio estranxeiro ningún na historia europea do século XX, é visceralmente racista. Que o pobo xudeu deba aceptar isto, que o mundo deba estar de acordo e que os palestinos deban someterse a isto, é unha das ironías máis negras da historia. Non lle vexo a risa por ningún lado. Con todo, podemos refutarla en voz máis e máis alta.
En Volevo la luna, Pietro Ingrao, o veterano dirixente comunista italiano, rememora o seu primeirizo contacto cos xornais que inzaban a Italia dos anos vinte. Lembra, con saudades, a «terceira páxina» que as principais cabeceiras dedicaban aos debates culturais; planas entintadas de vontade vangardista, innovación rupturista, pluralismo e mesmo de liberdade de opinión a pesar dos rigores inquisitoriais do fascismo dominante. «Unhas páxinas de xornal que facían ás veces de mestres». Tentado transitoriamente pola linguaxe cinematográfica, Ingrao vencellaríase definitivamente ao xornalismo exercendo como redactor clandestino, xunto con Gillo Pontecorvo, de L’Unità da que despois sería director entre 1947 e 1956. Daquel tempo escribe:
Eu, un ex-combatente que non dispara un só tiro, convertinme en redactor xefe tras exercer como xornalista sen título nas breves e queridas páxinas de L’Unità clandestina. Tiña serías dúbidas no tocante ás miñas capacidades xornalísticas; a miña forma de ser era «lenta», o que non casaba coa rapidez de decisión e realización necesaria nun diario [...] Con todo, atraíame aquel xornal «vermello» que combinaba de forma tan curiosa os sucesos diarios e a exhortación á loita política, a crónica fría e a ardente invitación a actuar. Gustábame traballar naquela mestura explosiva de información e comentario, e chegar cada amencer aos fogares e á xente [...]
Antes de facerse cargo da dirección de L’Unità, Ingrao escribiu crónicas e «historias negras», foi enviado especial en lugares onde estouraban dramas sociais e ocupouse da información parlamentaria nos tempos da redacción da constitución republicana. Unhas sesións constituíntes das que escribe: «Todo me parecía novos e á vez anticuado (ás veces mesmo cheirábame á naftalina): as palabras sobre as que discutían para fixar as leis da República eran novas, pero a solemnidade oratoria dos discursos estaba murcha [...] Todo tiña un aire a medio camiño entre o incerto e nebuloso futuro e a oratoria pomposa de inspiración decimonónica.»
Naqueles días de palabras novas e inercias trastempadas Ingrao fíxose co oficio escribindo «xornadas políticas» e «sucesos do país» e a súa foi unha achega determinante para facer de L’Unità «un dos mellores xornais comunistas europeos de todos os tempos», onde «naceu un xornalismo culto, informado, comprometido e combativo». As cualificacións son de Francisco Fernández Buey, a quen debemos un feliz Eloxio de Pietro Ingrao –«un comunista incómodo, independente, con pensamento propio, brillante na análise escrita e brillantísimo na comunicación oral das ideas»–, que é unha máis que recomendábel e emotiva introdución á lectura de Pedía la luna [Ediciones Península, Barcelona, 2008].
Xornais como mestres e colectores de explosivas mesturas de información e comentario, son hoxe señardades necesarias para poder renovar o vello oficio de ocuparse da verdade.
O Presidente Touriño xa se decidiu. 1-M. Agora toca comezar o parladoiro cos cidadáns atendendo ao ánimo do Presidente Bartlet: «Intentamos que a xente vote por nós e confiamos en que xa de paso nos obriguen a facer cousas boas».
Neandertais ou Cromañóns? A pregunta de Juan Carrión Maroto abre unha reflexión sobre a evolución do marquetin que nos ofrece no «Suplemento Pymes» de Público. A metáfora antropolóxica permítelle establecer unha taxonomía dual: hai empresas neandertais e empresas cromañóns. A paleoantropoloxía dinos que os cromañóns dispoñían dunha serie de habilidades diferenciais respecto dos neandertais. Resume Carrión: capacidade de futurizar, de aprender, de cambiar, de comunicarse, de colaborar...
A partir dunha constatación histórica («Non sobreviviron os máis fortes, nin os teoricamente máis intelixentes, senón os que mellor se adaptaron aos cambios e os que crearon condutas máis intelixentes»), proxecta as características dos cromañón ao mundo da empresa para identificar como especie gañadora ás empresas cromañonas por serem máis flexíbeis, máis rápidas, máis áxiles, máis innovadoras, máis humanas e por ter unha maior capacidade de aprendizaxe.
Tamén na política
A metáfora foi fabulada exitosamente por Horacio Andrade e pode ser trasposta sen grandes escordaduras intelectuais aos partidos políticos. Andrade construíu dous tipos ideais que farían palidecer de envexa ao mestre Max Weber. Así, o formateado neandertal caracterízase por:
1. Estrutura pesada 2. Reactiva (orientada ao presente) 3. Ríxida 4. Incapaz de aprender 5. Incapaz de adaptarse a condicións cambiantes 6. Incapaz de moverse cando é necesario 7. Resposta lenta 8. Tecnoloxía primitiva 9. Aversión ao risco 10. Ve á contorna como unha ameaza.
Pola contra, o formateado cromañón ofrece esta fasquía:
1. Estrutura lixeira 2. Proactiva (orientada ao futuro) 3. Flexíbel 4. Gran capacidade de aprendizaxe 5. Gran capacidade de adaptación 6. Gran mobilidade 7. Resposta rápida 8. Tecnoloxía adecuada á situación 9. Disposición a asumir riscos 10. Ve á contorna como unha oportunidade.
Certamente existen partidos cromañóns e partidos neandertais, pero tamén partidos nos que coexisten en precario equilibrio evolutivo as dúas especies. Actualmente o Partido Popular ofrecésenos como un sumatorio antropolóxico-político de cromañóns e neandertais en coexistencia nada pacífica. Hai tipos ideais neandertalenses como Acebes (en retiro), Pujalte, Esperanza Aguirre e, como non, José María Aznar. E hai idealizados cromañóns como Pons ou Gallardón.
A historia evolutiva da especie humana saldouse coa superioridade dos cromañóns, pero esa non ten porque ser necesariamente a historia do Partido Popular. É máis, a propia existencia de Aznar é unha aterradora refutación das teorías evolucionistas e un mal anunciou de que unha parte da especie está en dramática regresión. O planeta dos simios máis que unha ficción ou unha metáfora para as soberbias reflexións de Manuel Vázquez Montalbán, é hoxe o horizonte intelectual do xenio que dirixe a FAES.
Alén da tentación caníbal que anima o debate no Partido Popular, hai que deterse a reflexionar sobre as vantaxes competitivas dos cromañóns. Na esquerda e na dereita, aquí e acolá.
As ofertas para a política 2.0 han ofrecer estruturas lixeiras e de participación aberta, han ter vontade anticipatoria, deben fundarse no coñecemento e na avaliación das políticas propias, serán inclusivas e integradoras, deben ser propositivas e cómprelles responder axilmente ás necesidades emerxente ao tempo que crean novas necesidades; a súa aposta é a mobilización de persoas e ideas, apoiándose na rede e nas novas tecnoloxías, e toca asumir as decisións, as súas consecuencias e os riscos e enfrontar os problemas e desafíos como oportunidades e non como amedrentadoras ameazas.
Prácticas de storytelling. Un exemplo que nos ofrecen dous senlleiros dirixentes políticos: José Blanco e Pío García Escudero. Informa Luís Díez desde «El runrún» de Públicohoxe. Premios da Academia de Televisión, agradecementos e (auto)bombo polo debate bipartidista dos Grandes Homes na campaña do 9-M. O conto de don Pío: «O mandato dos xefes era que houbese debates.» O conto de don José: «O mandato era da xente.» É doado establecer quen é o Cego e quen é o Cego que non pode ver o comezo da primavera. Aínda que sexa máis próximo á verdade o que di o cego Pío que o que proclama o cego José.
Lembra Roig que nos anos oitenta traballaba nunha axencia de publicidade que no seu recibidor tiña exposta unha breve, sabida e apócrifa historia:
Un vello pide esmola en Central Park cun cartaz no que conta a súa historia: «Son cego». Un redactor publicitario, camiño do seu estudio, déixalle cada día unha moeda. Un día anúncialle que non lle vai deixar a moeda, senón que lle vai escribir algo no cartaz. Ese día o cego mendicante ve multiplicar os seus ingresos. No serán o publicista explícalle ao cego a clave do éxito recadatorio. Mudou a rotulación do cartaz trocando o «Son cego» por un «Son cego e hoxe comeza a primavera».
Esta narración resume esencialmente a esencia do storytelling: a clave é contar o mesmo pero con outras palabras.
Con esa historia Alonso Álvarez Barreda rodou unha curtametraxe –Historia dun letreiro– coa que gañou o premio Special Cannes 2008, outorgado pola Short Film Corner.
Galardón arrodeado de agre polémica xa que, con anterioridade, Francisco Cuenca Alcaraz contara cinematograficamente a mesma historia nunha curta –Unha esmola, por favor–, que se presentou na cuarta edición do NoTodoFilmFest.
A rede está rabudamente enleada nun debate sobre a existencia (ou non) de plaxio. Se atendemos ao texto de Miguel Roig, a historia orixinal ten máis dun cuarto de século. Como para poñerse a discutir quen plaxia a quen e quen plaxio o que. A cousa é máis simple. Tanto Cuenca Alcaraz como Álvarez Barreda executaron disciplinadamente á fórmula máxica do storytelling: contaron o mesmo con outras palabras/imaxes.
Guillermo Morales, para demostrarnos que sempre se pode ir máis alá, (re)contou a historia e parodiou o debate sobre a orixinalidade das historias narradas neste tempos de coñecemento global e de discusión do copyright.
O mozo do pixama de raias azuis e brancas estaba sentado na cama, soprando burbullas. Non coa boca, senón a través do pescozo Estabamos na sala número oito do hospital de Natalspruit, en Katlehong, onde xacía xunto a outros 34 doentes, todos apuñalados ou tiroteados co sorte de haber sobrevivido a peor noite de violencia política que se viu este ano en todos os distritos negros de Sudáfrica [...] O mozo do pixama de raias azuis e brancas tiña un tubo e 7,5 centrímetros inserido na gorxa, xunto enriba da noce. O orificio polo que entraba un tubo fíxollo unha bala. Respiraba, gurgullaba, polo tubo. De aí as burbullas. Unhas burbullas de cor rosa claro, polo sangue.
O retallo é dunha peza xornalística que John Carlín escribiu en xullo de 1993. Carlín, que foi correspondente de diversosmedios europeos en Sudáfrica entre 1989 e 1995, reuniu en Heroica tierra cruel (2004) unha escolma dos seus artigos, reportaxes e entrevistas sobre a fin do apartheid e sobre a Ruanda que sobreviviu ao xenocidio. No limiar Nelson Mandela lembra as arriscadas denuncias que facía nas súas crónicas sobre a existencia dunha «Terceira Forza», en complicidade cos poderes fácticos brancos de Pretoria, dedicada a desestabilizar o país, provocar a guerra civil entre os partidarios do Congreso Nacional Africano e Inkatha, e asegurar así a continuidade do apartheid.
Un magnífico libro. A miña lectura fica no seu ecuador pero estou ansioso por chegar ás páxinas que dedica a Ruanda, onde anuncia a súa admiración por Paul Kagame, un controvertido e fascinante personaxe que volve estar no ollo do furacán por causa da terceira guerra do Congo. Veremos se o xuízo de Carlin resiste a evolución do personaxe e a súa implicación na convulsa historia do país do corazón das tebras. As entregadas páxinas que dedica a Mandela, todo hai que dicilo, lense coa frescura do orballo outonizo e renovan a confianza na humanidade de Madiba.
Retruque de Castelao sobre a necesidade dunha política centrista. Pode lerse nos seus Cadernos (1938-1948). «Salvador de Madariaga para defender a política de centro, contra dos estremistas da dereita e da esquerda, dicía que a política de centro era comparábel coa quilla dos barcos, entre babor e estribor. Esqueceuse Madariaga de que o centro do barco non está entre babor e estribor, senón entre a proa e a popa. E nós non queremos ser a popa...»
Releo Diario de Lecturas de Alberto Manguel, unha peza literaria exquisita. Do libro ao autor. Procuro na wikipedia talladas da súa biografía. Gardo tres. A primeira: o seu primeiro oficio como lector de Borges a quen alivia a cegueira achegándolle letras entre 1964 e 1967. A segunda: non fixo estudos universitarios porque os consideraba aburridos. A terceira: en 2000 Manguel mudouse a Poitou-Charentesen, onde el e o seu compañeiro compraron e rehabilitaron unha granxa medieval, alí armaron unha biblioteca de carballo para almacenar 30.000 libros.
Diario de Lecturas comeza cunha viaxe a Arxentina do poscorralito en xuño de 2002; de volta a Poitou-Charentesen, Manguel comeza a desencaixar libros para ocupar unha inmensidade de andeis. «Estou na miña biblioteca, arrodeado de andeis baleiros e de torres de libros cada vez máis altas. Ocorréseme que puido rastrexar todas as miñas lembranzas a través destes volumes que se amorean. De súpeto, todo parece superfluo, tanta acumulación de papel impreso.» Lendo o Diario non queda a menor dúbida de que tanto libro deixa un pouso que, en ningún caso, pode ser cualificado como «superfluo».
Calquera páxina que escollas é unha mina de sabedoría e intelixencias. Citas contundentes como unha, datada en 1916, de Lugones que, neste días de arrecendo preelectoral, serve para fertilizar un pesimismo escéptico: «A política! Velaí o azoute nacional. Todo o que no país representa atraso, miseria, inquinidade, provén dela ou é ela quen o explota.» Eruditas sorpresas, algunha moi próxima: «Dise que quen non visita en vida a capela de San Andrés de Teixido terá que facelo despois de morrer. A San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo.» E anécdotas cotiás de brillante representatividade: «Hoxe, durante o almorzo, meu irmán dime que só o 10 por 100 da xudicatura está corrompido. “Excluíndo, por suposto –engade–, ao Tribunal Supremo, aí todos os membros son corruptos”.»
Unha das moitas consecuencias do 11-S, alén de focalizar as alarmas no papel desequilibrante dos Estados canallas, foi a crecente preocupación polos chamados Estados fráxiles. Actualmente, rexístrase unha abondosa produción analítica que debulla os trazos características destas formas de estatalidade sacudidas polo impacto de, cando menos, unha cuádrupla crise que cuestiona a súa lexitimidade, as súas capacidades, a súa identidade e a súa finalidade. Estas reflexións politolóxicas engrosáronse con outras que chaman a atención asemade sobre a erosión e fendas producidas no Estado como consecuencia da presión da globalización e mesmo sobre a oportunidade e pertinencia histórica do Estado no tempo do todopoderoso Mercado Global.
Como indica David Sogge, investigador do Transnational Institute, «a idea do fracaso Estado reuniu a unha importante coalición de intereses [...] e as nocións sobre o fracaso do Estado amplían a súa cota entre os consumidores, incluídos consumidores claves do Pentágono, a OTAN, Bruxelas e a Secretaría Xeral da ONU».
Son tan numerosas as fábricas de ideas que se dedican á análise das fraquezas do Estados con olladas xeopolíticas interesadas como aquelas que o fan con rigor (auto)crítico e vontade transformadora. Entre as segundas, na nosa contorna, está FRIDE que se define como un think thank europeo para a acción global e que, desde 2001, nos achega un interesante catálogo de investigación e análises. Materiais ricaces para unha proveitosa e delongada lectura.
Outros fracasos estatais
O mapeado dos Estados derramados remítenos aos países do Sur Global e, secundariamente, á zona cero do fracaso histórico do socialismo realmente (in)existente, e dáse por descontado que ningún dos Estados do Primeiro Mundo foi abaneado, desde a Segunda Guerra Mundial, por unha crise de lexitimación, identidade, capacidade ou finalidade que permitise a súa etiquetaxe como Estado fallido ou fráxil.
Un dos analistas de FRIDE, Ivan Briscoe, ten dedicado varios traballos a ocupación do Estado por parte do crime organizado, conceptualizando o que denomina Estados paralelos, entre os que conta o Perú de Fujimori, O Salvador nos anos noventa do pasado século, a Serbia de Slobodan Milosevic, e Paquistán e Guatemala na actualidade. Países onde redes criminais afianzaron fondos e duradeiros vencellos co Estado, condicionando as políticas públicas e debilitando a propia autoridade estatal. Grupos criminais organizados animan así a formación dun Estado paralelo con influencia no poder xudicial, as forzas de seguridade e as estruturas estatais. Os estudos de Briscoe verifican que estas redes político-criminais «teñen a súa orixe nos sectores militares e da intelixencia que operaban en Estados febles nun tempo de apertura democrática crecente».
Italia, case un Estado paralelo O visionado de Buongiorno, notte ou a lectura da obra de Sciascia e, máis apegados a nós, da de Camilleri ou Saviano suxiren que a Italia da Tangéntopolis ou do berlusconianismo ofrecen abondosa materia para reflexionar sobre as fraxilidades do Estado italiano e a súa coexistencia cun Estado paralelo gobernado pola piovra.
O caso italiano apunta outra orixe diferente da sinalada por Briscoe para Guatemala ou Paquistán, un humus civil nutrido polas carencias do Estado que lle outorga ás corporacións mafiosas unha maior capacidade de resistencia diante dos esforzos de limpeza e rexeneración. Así, o complexo económico-criminal da mafia non só identifica a un Estado dentro do Estado senón que representa ademais un activo fundamental para a expansión económica do país. Hoxe mesmo, os medios fan noticia, dun informe da Confesercenti que achega cifras abraiantes que permiten cualificar a mafía como «a primeira empresa italiana».
A facturación da Cosa Nostra, da 'Ndrangheta, da Camorra e da Sacra Coroa Unida sitúase entre os 90.000 e 130.000 millóns de euros, o que representa o 6 ou 7% do Produto Interior Bruto italiano. De aí extráense ao redor duns 50 a 70 mil millóns de beneficios netos.
Os nichos de negocio están moi diversificados tanto na esfera ilegal (prostitución, tráfico de armas e drogas, extorsión, usura e roubos) como (para)legal (construción de obra pública, xestión concesionada de servizos públicos, operacións inmobiliarias e financeiras...). Malia que a contabilidade mafiosa non salienta pola súa transparencia, o informe ofrece estimacións de negocio fabulosas para a usura (13.000 millóns de facturación anual), o tráfico de droga (59.000 millóns) e armas (5.800 millóns de euros), a extorsión (10.000 millóns de euros), fraudes (4.600 millóns) ou contrabando (7.400 millóns).
A facturación mafiosa no sector inmobiliario, lavandaría principal de diñeiro negro, suma 13.000 millóns de euros. Estímase que as corporacións mafiosas invisten no negocio inmobiliario o 37,5% dos seus beneficios. Por outra banda, a comercialización de produtos de grandes marcas falsificadas réndelle 6.300 millóns de euros. Un sector en expansión, que xa se coñece como a ecomafía, é a xestión de servizos ambientais (lixeiras, transporte, recollida e almacenaxe de residuos...) que reporta ingresos anuais de 16.800 millóns de euros.
O sinal de alerta de Confesercenti ofrece outras dúas vertentes aínda moito máis preocupantes. Unha: a crise crea condicións moi favorables para a expansión da mafía cara a sectores da economía produtiva vulnerábeis e faltos de créditos para garantir a súa sustentabilidade. Dúas: esténdese a concertación de operacións entre as empresas mafiosas e os grandes grupos económicos para pactar cotas de mercado, sobre todo, no que atinxe á concesión de servizos e licitacións de obra pública. O resultado previsíbel é que a presenza da criminalidade organizada, ao abeiro da crise actual, vai consolidarse en toda a actividade económica da República italiana.
A crise globalizada chama a atención sobre a necesidade de que os poderes públicos recuperen a iniciativa para lograr a regularización dos mercados financeiros e evitar que canibalicen as economías produtivas. O Estado italiano aqueixado dunha aguda neopatrimonialización (derivada das políticas do patrón Berlusconi) e socavado pola expansión do Estado paralelo que tentacularmente dirixe a mafia non parece estar nas mellores condicións para cumprir esas funcións reguladoras.
Adam Przeworskisinalou que «o paso decisivo para a democracia é a devolución do poder desde un grupo de persoas a un conxunto de normas». En Italia enxérgase un preocupante cambio de sentido. Vagorosamente os poderes políticos e económicos están deixando de ser regulamentados por normas para ser devoltos a «grupos de persoas»; nesa emerxente e nova oligarquía, os capos mafiosos levan camiño de ser os que máis ordenan. Un futuro que de confirmarse será realmente criminal.
A ministra de Defensa Carmen Chacóndeclarou que os terroristas que atacaron aos militares en Afganistán «ameazan a liberdade e ameazan a seguridade de todos, tamén das nosas familias». Hai tempo o Consello Económico para a Defensa de Francia deu consigna a esta política: Non hai ameazas para as nosas fronteiras, pero tampouco hai fronteiras para as nosas ameazas.
Semellante teoría xustificativa vale para asegurar a presenza de tropas españolas en Afganistán pero tamén en Iraq ou alí onde nos reine o capricho xeoestratéxico. Se a presenza das tropas é un indicador de amenazas, o resultado é cando menos choqueiro; actualmente hai tropas ou observadores militares do Estado español en Bosnia-Herzegovina, Kosovo, Libano, Afganistán, Chad-República Centro Africana e República Democrática do Congo.
A cartografía de ameazas non é xeopoliticamente moi congruente, pero tanto ten. En termos de comunicación, a globalización da ameaza é unha eficaz estratexia para xustificar a presenza militar española polo mundo adiante e a ministra Chacón sabe que canto máis se xeneralice o imaxinario de inseguridade máis medrará o consenso ao redor da participación militar española en Afganistán.
A comparativa de resultados das sondaxes realizadas polo Real Instituto Elcano en novembro de 2007 e en abril de 2008 ofrece un cambio radical de pareceres.
Hai un ano a sondaxe achegaba o seguinte balance: a presenza de tropas española en Afganistán é moi positiva (2,7%), positiva (44,2%), negativa (39,8), moi negativa (9,4%). Co envío de máis tropas a Afganistán están moi de acordo (2,8%), de acordo (19,3%), en desacordo (46,4%) e moi en desacordo (25%). Un 75% dos entrevistados estarían a favor da retirada das tropas de Afganistán se se producisen baixas en combate e un 17% en contra.
Na enquisa de abril a presenza militar é moi positiva para o 5,2%, positiva para o 58,3%, negativa para o 27,8% e moi negativa para o 3,3%. Un 3,6% cre que hai que aumentar as forzas, o 37,6% mantelas, un 15,5% disminuílas e agora só o 36,3% pensa en que hai que retiralas.
A ultima sondaxe de Elcano procura novos argumentos de ameaza e inclúe unha rechamante pregunta: Cre que o cultivo de opio en Afganistán representa unha ameaza para España? O 52,6% dos entrevistados considérano unha ameaza, o 33% non, o 13,7% Non saben/Non contestan.
O medo é unha materia estratéxica para formatear novas conciencias. Estamos avisados polo mestre Bauman: «Medo é o nome que damos á nosa incerteza: á nosa ignorancia con respecto á ameaza e ao que hai que facer -ao que pode e non pode facerse- para detela en seco, ou para combatela, se parala é algo que xa está máis aló do noso alcance.» Asusta que algo queda.
O Molt HonorableJordi Pujol participa no ciclo Conversas con... A súa disertación déitase humorada e sen rumbo definido nun repaso eslaiado dos cambios tecnolóxicos, sociais e políticos do mundo (pre/proto)globalizado. No fío das súas palabras anóanse dúas achegas memorábeis.
A primeira é unha frase feliz: «A alegría é un activo económico fundamental.»
A segunda foi a súa sentida homenaxe a don Valentín Paz Andrade, a quen Pujol recoñece toda a súa grandeza no feito de ter sido «un home fiel ao seu país» nun tempo en que as lealdades a Galiza cotizaban ben pouco.
Rememorou o ex-President que, cando se organizaron os primeiros diálogos da oposición democrática con Adolfo Suárez para tramar a Transición, na mesa sentábase o PNV para dar voz a Euscadi e Convergència para dar conta de Cataluña. Galiza tiña unha cadeira pero non había unha opción galeguista organizada que a ocupase.
Ese baleiro encheuno a fidelidade de don Valentín Paz Andrade á espera dunha representación política de Galiza que, como ben sabemos, tardou moitos anos en chegar. Non é mala cousa que alguén de fóra veña lembrarnos a débeda que temos con don Valentín por ter coidado, en soidade, daquela abandonada cadeira de Galiza.
Escribiu Mia Couto que a maior das pontes é a que permite o paso desde o desespero á esperanza. A esa grande arquitectura política dedicouse neste último ano Barack Obama. E demostrou que podía facerse. A súa rotunda vítoria electoral así o certifica. Hai moitas e moi boas análises que explican a revolución democrática que el personaliza. Os primeiros compases deste video, que espalla Calidonia, son unha excelente introdución á que, para a miña idea, é a razón máis relevante do seu éxito: a historia que contaba Obama era a mellor. Unha historia para un novo tempo. A mellor e a que unha gran maioría de estadounidenses querían volver escoitar desde hai moitotempo. Escoitar e darlle a forza e o poder necesario para que se faga realidade.
«Os efectos directos [da crise] sobre a xente aínda non chegaron. Creo que veremos á xente saíndo á rúa cando os empregos e os servizos comecen a colapsar, cando se deixe de falar da banca. Serán as consecuencias dese colapso e non o colapso en si, o que saque á xente á rúa». A previsión é do cineasta Ken Loach. As crise alimenta a necesidade dun cambio de raíz. Con todo, ese cambio é tan só unha posibilidade e Loach é pouco optimista na súa diagnose sobre o estado actual das forzas que aspiran a gran transformación do mundo: «A esquerda tivo un longo período de derrotas [...] Hai unha sensación de que non se pode gañar e ese é un problema.»
Xa, en 1938, no seu clásico Programa de Transición, León Trotski reparaba como o sol podía pasar pola porta dos cavilosos revolucionarios sen deterse: «As condicións obxectivas da revolución proletaria non só están maduras senón que empezaron a descomporse. [...] Todo depende do proletariado, é dicir, da súa vangarda revolucionaria A crise histórica da humanidade redúcese á dirección revolucionaria». A súa linguaxe pode semellar hoxe en día un tanto ruda e trastempada pero o dilema de don León é o mesmo que subliña Mr. Ken setenta anos despois: As condicións obxectivas están maduradas, as que non están ben logradas son as condicións subxectivas; hai condicións para o proceso pero non actores preparados; non hai falla de necesidade, hai falla de ideas, convicción e confianza nas propias forzas. O corpo [social] pídeo pero a cabeciña [política] está en condicións de dar conta do pedimento. Esa é a vella espiral que segue a desenrolar moitas das impotencias e imposibilidades do noso mundo e do noso tempo.
O estado da opinión pública nunha democracia esixente ten sentir republicano aínda que só fose pola razón subliñada por Daniel Afonso Castelao: «Nunha monarquía hai un rei; nunha república hai tantos reis como cidadáns»; de aí que calquera actuación que singularice e contraste a opinión da Casa Real coa opinión cidadá maioritaria remexe paixóns e fundamentos constitucionalistas e invita, sobre todo, a discutir a utilidade da voz da Monarquía.
Por máis que a familia política considere a polémica como unha «chorrada», canto máis se sabe do pensamento forte de Sofía de Grecia máis se apaga o verniz democrático da Coroa. Á parte da poxa de loanzas e (des)lealdades monárquicas ao que se entregaron Partido Popular e PSOE e da certeza de que algún secretario o vai pasar realmente mal, a enleada serviu basicamente para convencer a unha inmensa maioría de cidadáns de que o que máis lle reina á Casa Real é permanecer nun estado de invisibilidade e silencio mediático (case) permanente.
Maquiavelo sempre preocupado polo porvir dos príncipes reiteraríalle a Sofía a súa sabida sentenza: Qui nescit dissimulare nescit regnare [Quen non sabe disimular non sabe reinar]. Disimular, ficar inmóbil, facerse invisíbel, permanecer en silencio; eses son as máis intelixentes estratexias que ten a familia Borbón para garantirse un futuro confortábel. Calquera outro curso de acción e toda innovadora declaración de principios aleitan os peores presaxios sobre unha institución que, cada vez, é máis valorada como unha tradición ornamental e menos como unha necesidade democrática.
As declaracións «confidenciais» coas que Pilar Urbano compaxinou La reina muy de cerca son o biocombustíbel dun incendio mediático finisemanal que contribuirá, de certo, a engordar os beneficios do editor e a facer, de paso, máis redondos os dereitos de autora da (in)oportuna e (in)exacta xornalista. Tócalle agora ao Samain ocuparse de arrefriar as convulsións mediáticas para restablecer o sentido de Estado na súa clásica manifestación como silencio de Estado.
Os retallos das opinións reais descúbrennos a Sofía de Grecia como unha avantaxada alumna da Escola de Partido da rúa Xénova e evidencian que á monarquía española hai tempo que se lle parou o reloxo da historia. Con todo, González Pons, deixando as cousas branco sobre negro, á parte de considerar a Raíña unha muller-bandeira, quixo subliñar que esas opinións son as dunha «muller de setenta anos católica». Efectivamente, son opinións retrogradas que a Raíña transmite en confianza a unha supernumeraria do Opus Dei de 68 anos. Opinións que se comparten por proximidade ideolóxica e xeracional.
O inmobilismo dinámico é a esencia da Casa Real e, en materia de avances sociais, Sofía de Borbón segue a doutrina da Raíña Vermella que atopou Alicia tras o espello: «Fai falta correr todo canto unha poida para permanecer no mesmo sitio.» O noso caos constitucional outorga a Monarquía un papel moderador e desa nobre misión equilibradora arredáronse en Santa Compaña Pilar e Sofía para espanto das nomemklaturas do bipartidismo benpensante.
O papel reservado é dar unha aparencia de modernidade coidando dunha cerna de pousado tradicionalismo segundo os canóns dunha monarquía parlamentaria de baixo perfil. O papel publicado por Pilar Urbano indica que no Pazo da Zarzuela reina soberana a monarquía católica, fórmula máxica de todo o pensamento reaccionario español.
As manifestacións son todas elas desgrazadas pero de escasos efectos prácticos por non ser (afortunadamente) case que ningún dos asuntos materia da súa competencia; agás, claro está, esa forma mol de eutanasia política que se chama abdicación. Sofia teno claro e Filipe de Borbón (por se non o tiña) xa o pode ter tamén: «A El-Rei só pode xubilalo a morte.»
Son as leis da bioloxía e non as da oportunidade política as que xestionan os relevos monárquicos dos Borbóns; as forzas da natureza gobernan o destino do reino. A mesma Sofía de Grecia é unha forza da natureza, da natureza máis reaccionaria da monarquía española.
Hai uns días Manuel Bragado anunciounos que Xerais vai traducir ao galego dous libros de George Steiner, unha peza inédita (George Steiner at the New Yorker) e unha obra clásica (After Babel: Aspect of Language and Translation). Unha forma intelixente e ben brillante de cancelar a agre polémica á que deron pé unhas desafortunadas declaracións de Steiner.
Semellante proceder lembroume unha vella serie de televisión sobre as viaxes de Marco Polo á corte de Kublai Kan. Nun dos capítulos nunha sublevación pacega, os conspiradores asasinan a varios dos amigos e acompañantes de Polo. Fracasada a intentona, o Gran Khan entrega os líderes dos sublevados ao veneciano para que os axustice e salde con sangue a perda dos seus. Marco Polo perdóalles a vida ante o abraio do emperador e explícase: «A nosa vinganza é ser diferentes.»
A sentenza, que non saíu do Libro do Millón das Marabillas senón da inventiva de dous espertos guionistas —David Butler e Vicenzo Labella—, define toda unha filosofía da vida para enfrontar aos conflitos, os prexuízos e os agravios que, teño para min, sería do agrado do finado Suso Jares.
Non menos felices son as palabras que Italo Calvino pon en boca do mercador veneciano en diálogo co emperador mongol en As cidades invisíbeis:
Marco Polo describe unha ponte, pedra por pedra. —Pero cal é a pedra que sostén a ponte? –pregunta Kublai Kan. —A ponte non está sostida por esta pedra ou por aquela –responde Marco–, senón pola curva do arco que elas forman. Kublai permanece silencioso, reflexionando. Despois engade: —Por que me falas das pedras? Só é o arco o que me interesa. Polo responde: —Sen pedras non hai arco.
Para salvar incomprensións, descoñecementos e desconsideracións da cultura e lingua de Galiza necesitamos efectivamente unha ponte para a lograr a súa proxección internacional de xeito cativador e inclusivo, e o arco desa ponte chama por pedras concretas como as que editorialmente se propón labrar Xerais coas obras de Steiner. Que non sexan as únicas.
Orwell, nun limiar (fallido) de Rebelión na granxa, escribiu: «Se a liberdade significa algo, é o dereito a dicirlle aos demais o que non queren oír». Unha boa parte da súa produción literaria está dedicada a dar conta desa misión: dicir o que os demais non queren oír e, habería que engadir, dedicada a escribir o que a inmensa maioría non estaba disposto a escribir naqueles tempos. A esa liberdade debemos textos tan gozosos como incomodantes tanto na súa fauna literaria maior como nas súas letras miúdas en xornais e revistas; e mesmo nos seus diarios de paz e de guerra non é difícil atopar esa mesma materia literaria libertaria.
Hai dous anos Global Rhythm Press publicou Orwell periodista, onde axunta un centenar artigos e reseñas que escribiu para The Observer de quen foi analista político e literario e corresponsal posbélico en París, Colonia e Stuttgart. Ás súas costas ficaba xa unha envexábel labor xornalística, primeiro como crítico literario no New English Weekly (1932-1940) e como reporteiro social nas terras de Lancashire e Yorkshire; despois como produtor das emisións da BBC para Singapur e A India; e a partir de 1941 como xornalista cultural en Tribune, a revista da esquerda laborista onde publicaba unha sonada columna sob o título «Ao meu xeito». Entre 1942 e 1947 escribiu para The Observer e mantivo unha colaboración non sempre harmónica co Manchester Evening News até o seu pasamento en 1950.
Con semellante historial, a relación de Orwell co xornalismo dá para delirantes especulacións pero tamén para felicesreflexións e, sobre todo, achega horas de boa lectura como as que ofreceu nas páxinas de The Observer. Nelas demostra, unha vez máis, ser un agudo analista político e un excelente lector e crítico literario. Orwell tiña ideas ben claras sobre cales eran os sinais de calidade de calquera traballo xornalístico (como reflectiu en A politica e a lingua inglesa), pero tamén de cales eran as limitacións da crítica literaria do seu tempo:
Con frecuencia teño a sospeita de que, aínda nos seus mellores momentos, a crítica literaria é fraudulenta, pois en ausencia dalgunha regra aceptada –calquera referencia externa que poida dar significado á afirmación de que tal ou cal libro é “bo” ou “malo”– todo xuízo literario consiste en inventar unha serie de normas para xustificar unha preferencia instintiva. Cando un libro nos provoca unha reacción, se é que nola provoca, xeralmente dicimos “este libro gústame” ou “non me gusta”, e despois séguelle a interpretación racional. Pero “este libro gústame” si é, ao meu xuízo, unha reacción literaria; a non literaria sería “este libro está do meu lado, e polo tanto, débolle atopar méritos”. Por suposto, cando un libro se eloxia por motivos políticos, pódese ser sincero emocionalmente, no sentido de que un, en verdade, o aproba profundamente, pero tamén ocorre con frecuencia que a solidariedade de partido esixe que se minta. Calquera que faga crítica literaria para publicacións políticas sábeo ben. Xeralmente, se un escribe para un xornal co que se está de acordo, peca por comisión, e se se escribe para a oposición, por omisión.
Hai unha recorrente tentación respecto á obra de Orwell: contrapoñer a excelencia do seu labor ensaístico e xornalístico coa suposta menor calidade literaria das súas novelas. O seu colega Cyril Connolly foi o primero en salientar o pretendido gap. A el débese tamén unha celebre sentenza: «literatura é o que pode lerse dúas veces e xornalismo soamente unha». A lectura dos artigos e reseñas de The Observer esnaquiza a rotunda divisoria de Connolly. As achegas xornalísticas de Orwell ben pode lerse dúas, tres, catro... ou cantas veces se queira, como a excelente literatura que son.
Caro Amigo escribe sobre invisíbeis emocións de seres anónimos que se apagan nun non-lugar desmemorizado e atemporal. Nun arrabalde avellentado e envellecido, nunha casa ausente con paredes que coutan todas as súas lembranzas, Home Vello entrégase cada día a unha ollada instalada na rutina e nunha espera pautada por automutilacións, dores de baixa intensidade e pouco sangue que se acompañan coa escoita xorda das voces do televisor.
A fiestra (in)discreta enmarca a unha penélope en fase terminal, Muller Vella, que tece un pano de negrura no balcón. Ao veciño de soidades fronteirizas Muller Vella vaille armando (sen sabelo) outro horizonte, recuperándolle a Home Vello un tempo para si. Da desmemoria retorna unha canción wolof que saúda cada pór do sol e Home Vello revive. Mentres Muller Vella malla un tramado de pano que a desaparece, un envurullo que consome a súa solporizada vida e alumbra, con axuda da cesarea dun final Home Vello, o primeiro fío do destino solitario dunha outra Muller Vella chamada a tecer a todas as horas.
Tzvetan Todorov, na presentación editorial de O medo aos barbaros, deixounos unha sentenza memorábel: "A verdade da xustiza redúcese a dúas palabras: culpábel ou inocente, e a da Historia esixe tomos e tomos para expresarse e pode acadar xuízos moito máis cribados». Consecuentemente, Todorov maniféstase «en contra da tentación do xuízo e a favor da paixón polo coñecemento».
Gústame moito o estilo de Todorov, ese intelixente serpenteado entre dicotomías que aparentemente son moi próximas e que en realidade están ben arredadas: Xustiza/Historia, Política/Cultura.
Velaí outra mostra: «O concepto de diálogo entre culturas ás veces é tenso, ou simplemente parece unha esperanza piadosa, porque lle pedimos o imposible: solucionar conflitos políticos avivecidos. O diálogo, por máis benevolente que poida ser, non pode resolver cuestións relacionadas coa liberdade de movemento da xente, ou con compartir o territorio ou os recursos naturais. Política e cultura non funcionan no mesmo nivel: a primeira goberna a acción, a segunda inflúe nas mentalidades; a primeira ocúpase das emerxencias, á segunda pode levarlle xeracións producir algún resultado.» Intelixencia que non se deixa atrapar polas apariencias de afinidade.
Dezasete de outubro, na «Contra» de La Vanguardia, Frank Schirrmacher, copropietario e director do Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), enuncia o misterio da Santa Trindade do seu xornal: «O Frankfurter Allgemeine Zeitung é liberal moderado en política, socialdemócrata en economía e de esquerdas en cultura: 3 diarios en 1.» Non teño elementos para xulgar se a idea trinitaria é o que logo se imprime no papel, pero a súa declaración de principios vale para reflexionar sobre canto teñen de unitarios e monolíticos os xornais que se colgan nos nosos quioscos. Don Josep Fontana, coa franqueza que lle é característica, dicía (hai moitos anos no finado El Sol) que as cousas estaban pesimamente mal e que había unicamente dous tipos de xornais: os que se venden ao poder e os que se alugan aos poderosos, dando a entender que a adscrición ideolóxica, política e cultural dos medios é puramente accidental. Non lle faltaba razón ao subliñar que hai poucos xornais de valores e moitos de favores; mais, con todo, a diversidade xornalista é actualmente un pouco máis ricaz, pero non moito máis complexa. Predominan os medios monolíticos seguidos dos pobremente binarios; é dicir, bipartidistas; e escasean os xornais de coalición de ideas con vocación pluralista.
Os estrategas mediáticos insisten en que canto máis se pluralicen peores serán os resultados. A maior pluralidade dise que diminúen as fidelidades lectoras e que se multiplican os agraviados na mesma proporción que os desagradecidos. Lévanse así xornais dunha única tinta política, ideolóxica e cultural como envoltorio dunha comunidade lectora incondicional. Branco ou negro, sen grises, segundo as sensibilidades, hai marxe para un moderado orballo de opinións disidentes como proba de virtuosa/virtual pluralidade. Así case que todos os medios en papel se fan coa mesma pasta que os periódicos de partido do século XIX e ofrecen redaccións que fan profesión de fe doutrinaria e que se arman cun acoirazado centralismo democrático nas tomas de posición informativas.
As culpas son para o clima de guerra fría mediática que nos herdou o postaznarismo e para as rudezas dun mercado publicitario declinante. Hai poucas posibilidade en que mude o modelo ultradominante: ofrecer o mesmo en política que en economía ou que en cultura, o 1 en 3, fronte aos 3 diarios en 1 mesmo xornal que nos propón do dono do FAZ. O único modelo realmente desafiante e chamado a ter un nicho lector crecente pasa por ofrecer 0 en 3, a fórmula sensacionalista da prensa amarela e da prensa lixo. A actual orde das cousas mediática explica porque a inmensa maioría dos nosos xornais son firmes candidatos a ser queimados antes de ser lidos.
George Orwell sostiña con certa crueza que un dos maiores méritos de Freud era que grazas aos seus estudos a xente deixou de comentar os seus soños á hora do pequeno almorzo. Fútbol, doenzas, anuncios pre-depresivos, remedios caseiros, comentarios meteorolóxicos, rexoubes de sociedades grandes e cativas, persoaxes televisivos e concursais, corazóns partíos e amores de papel cuché, entre outras moitas cuestións ocuparon o baleiro conversacional deixado polos soños.
Agora e grazas ao crash do 2008 non hai torrada ou primeiro café do día quen nos vaia acompañado dun arrepiante ou engaiolante dato económico-financeiro, do animal spirit, dos rescates dos menos en teórico beneficio dos máis, das apoloxías do keynesianismo de guerra, das críticas de Paul Krugman, das súas previsións («Imos sufrir unha recesión, talvez prolongada, pero quizais non un colapso») e dos seus aplausos, dos agoiros de Joseph Stiglitz, das bolsas tornadas, ao mesmo tempo, en montañas rusas e en ruletas rusas...
Comezamos o día con economía tomando cereais Kelloggs, pero o malo é que aínda así chegamos ao xantar hipoglucémicos e convencidos, como estaba John Dewey, de que «a política é a sombra que proxectan na sociedade os grandes negocios» e de que as cousas non van mellorar nos próximos doce meses de hipoteca. Porca economía...
O FMIestima que España estará en recesión durante 2009 e, segundo o xefe de análise Jorg Decressin, en 2010 principiará «un pequeno avance, e será gradual». Despois do diovivo que leva caendo, desde o comezo da crise-que-non-existía para os máis espertos expertos analistas económicos, calquera se fía. Recobra así todo o seu sarcástico valor a sentenza do presidente Barlett que repite a Leo McGarry, xefe do gabinete do Presidente, no primeiro episodio de A ala oeste da Casabranca: «Os economistas viñeron ao mundo para que os astrólogos non quedasen en mal lugar».
Nestes días de andaina iniciática dun novo xornal de Galicia, vénseme á cabeza, como retrouso, Los demasiados libros, un título imprecindíbel no que o poeta e ensaista mexicano Gabriel Zaid reflexionou sobre a sobreprodución de títulos e os futuros posíbeis da industria editorial. Galiza agarda por un ensaio de razóns semellantes, que ben se podería titular Os demasiados medios, para explicar cabalmente a proliferación de cabeceiras informativas (reais, irreais e virtuais) que inzan os quioscos e a rede dun país de poucos lectores pero de abondosas axudas públicas (directas ou indirectas) ás empresas de comunicación. As razóns son sabidas pero tamén son pudorosamente obviadas. 
Con semellante pano de fondo, releo Castelao na luz e na sombra, onde Valentín Paz Andrade rememora a fundación do xornal Galicia en 1922. Unha aventura cunha liña editorial esteada na independencia, no liberalismo e na galeguidade. 
